Beweegvriendelijke blauwe ruimte in de praktijk

Drie soorten aanpassingen aan de blauwe ruimte

In dit artikel delen we voorbeelden van drie soorten aanpassingen aan de blauwe ruimte:

1. Beter benutten van bestaande blauwe structuren
2. Herbenutten van historische blauwe ruimte 
3. Ruimte voor nieuwe blauwe ruimte in gebiedsontwikkeling

De voorbeelden gaan vooral over geplande of gerealiseerde fysieke aanpassingen aan de ruimte. Maar de focus op de zogeheten ‘hardware’ alleen is vaak niet voldoende om inwoners echt meer te laten bewegen. Een goede beweegvriendelijke omgeving combineert hardware, software en orgware.

Je kunt bestaande blauwe ruimte in jouw gemeente dus ook beter benutten voor sport en bewegen, zonder dat er fysieke aanpassingen nodig zijn. Bijvoorbeeld door aanbod te creëren of activiteiten te organiseren – zoals suplessen, kanoverhuur, of waterbiken. Of door het faciliteren van sporten buiten het reguliere zwemseizoen om – zoals winterzwemmen.

1. Beter benutten van bestaande blauwe structuren

Nederland bestaat voor bijna één vijfde uit water. Toch is het aandeel dat wordt gebruikt voor recreatie minimaal: nog geen half procent van de totale oppervlakte^[1]. Tegelijk voorziet de ANWB een toenemend tekort aan recreatiegebieden in het land^[2]. Door de wellicht onderbenutte blauwe ruimte in jouw gemeente beter te benutten voor sport en bewegen en beter toegankelijk te maken voor recreatie, kun je hier prima op inspelen. 

Zuidplas

In de Eendragtspolder combineert de gemeente Zuidplas (Zuid-Holland) waterberging en natuur al met recreatie en (top)sport. Zo is er de olympische Willem-Alexander Baan voor roeiers gevestigd en kun je er kanoën, zeilen, surfen, fietsen en wandelen. In 2023 werkt de gemeente aan het aantrekkelijker maken van de vaarroute Rotte-Hollandsche IJssel voor onder andere waterrecreatie. Dit doen ze op veel verschillende manieren, samen met veel verschillende partijen. Er worden meer wachtplekken en passeerplekken bij bruggen gerealiseerd, en informatieborden geplaatst om ook de omliggende dorpskernen te bezoeken. Het Recreatieschap Rottemeren zorgt voor kano-steigers en nieuwe aanlegplekken. En het Hoogheemraadschap van Schieland en de Krimpenerwaard renoveert een sluis en zorgt voor het baggeren. 

Veluwe aan Zee

De stranden Nulde en Horst aan de noordrand van de Veluwe worden de komende jaren omgetoverd tot Veluwe aan Zee. De ambitie is om de aantrekkingskracht van het gebied te vergroten en er een verblijfsgebied voor 365 dagen per jaar van te maken. In het gebied zijn veel verschillende recreatieondernemers actief die samen voor deze ambitie hebben getekend. Van jachthavens en surfscholen, tot vakantieparken en pitch & putt. Grondeigenaar Leisurelands neemt het gebied qua inrichting onder handen. Onder andere door van het overgangsgebied tussen Nulde en Horst natuurgebied te maken, wandel- en fietsroutes aan te leggen, rustpunten toe te voegen en deelstranden met thema’s te maken. 

Uiterwaarden

Uiterwaarden langs rivieren kunnen – naast hun waterbergende functie – ook benut worden voor het creëren van meer recreatieruimte. Denk aan het openstellen van het gebied of het realiseren van wandel- of fietsroutes. De gemeente Deventer staat recreatie toe in het Natuurpark Deventer IJsseloevers. Wel met de duidelijke boodschap: je bent hier te gast in de natuur. Het gebied is daarmee toegankelijk om bijvoorbeeld te wandelen, of watersporten. Zwemmen is echter verboden, omdat de IJssel een vaargeul is. 

Ook Staatsbosbeheer beheert verschillende uiterwaarden in Nederland, zoals de uiterwaarden van de Lek. Delen van dit gebied zijn opengesteld voor bezoekers als officieel recreatiegebied. Bij Lopik werkt Staatsbosbeheer samen met het waterschap, de provincie Utrecht, Rijkswaterstaat, het Recreatieschap en de gemeente. Doel is de Lekdijk versterken in combinatie met het herinrichten van de uiterwaarde voor natuur en recreatie. Zo komen er een veilige zwemplas en routes voor wandelaars en hondenuitlaters. 

Natuur- of waterspeeltuinen

Je kunt bestaande groene of grijze plekken ook transformeren naar groenblauwe ruimte die uitnodigt tot spelen, zoals natuurspeeltuinen of waterspeeltuinen. Hier kunnen kinderen avontuurlijk spelen met water en zand. Er zijn geen standaard speeltoestellen maar natuurlijke speelaanleidingen. Uit onderzoek blijkt dat kinderen meer gevarieerd spelen op een natuurlijke speelplek^[3]. Ook is risicovol spelen goed voor de fysieke, sociale en intellectuele ontwikkeling van kinderen^[4].

Natuurmonumenten beheert verschillende ‘OERRR speelnatuur’ plekken, bijvoorbeeld Orveltermarke. Deze speelplek is ook toegankelijk voor kinderen met een beperking. IVN heeft ook een overzicht van natuurspeelplekken. Neem ook een kijkje in Apeldoorn en Leeuwarden.

Multifunctionele waterberging in Pijnacker-Nootdorp

In Pijnacker-Nootdorp hebben waterschap en gemeente een multifunctionele waterberging bij een nieuwbouwwijk aangelegd, zodat er ook een plek voor recreatie ontstond. In het midden van de waterberging is een eilandje met speel- en sporttoestellen. Aan de voet van een stuwconstructie zijn rotsen geplaatst om overheen te klauteren. Via paden kan er gewandeld worden en fietsers kunnen langs de waterberging fietsen.

Het Blauwe Park in Lille-Kortrijk-Tournai 

In de Eurometropool Lille-Kortrijk-Tournai (Frans, Vlaams en Waals samenwerkingsverband) vormt water de rode draad in de samenwerking. De regio bestaat uit ruim 5.000 kilometer aan waterlopen die een historische, culturele en economische verbinding tussen Frankrijk en België vormen. Met het project Het Blauwe Park wil de regio water een prominente plaats geven en een aantrekkelijke regio creëren^[5]. Het gebied moet ruimte creëren voor rust, ontspanning, cultuur en ontmoeting. Bijvoorbeeld via de nieuwe fietsroute De Blauwe Ruit, via herinrichting van een park, of via georganiseerde BlueWalks.

Meer zwemwater in Vlaamse steden

In Vlaanderen is het – anders dan in Nederland – verboden om in open water te zwemmen^[6]. De vraag naar water om in te recreëren neemt echter toe. Outdoor Swimming België pleit voor het recht op buitenzwemmen in open water. In Brussel zet POOL IS COOL zich in voor de herintroductie van openluchtzwemmen in de stad. Dit doen ze door acties, onderzoek, debat en kennisdeling. Ook hebben ze een tijdelijk compact openluchtzwembad aan het kanaal in Anderlecht geplaatst^[6].

Vlaamse steden beginnen daarmee in te zien dat water een grotere rol moet krijgen in de stad, óók om in te zwemmen. Brugge heeft ‘experimenteren met kwalitatieve sport- en beweegruimte langs en in Brugse waterwegen’ opgenomen in beleid. Elke zomer stelt de gemeente een ‘openluchtzwemzone’ open aan de Coupure, waar je dagelijks gratis kunt zwemmen^[7]. Ook zijn er plannen om het recreatiegebied Sint Pieterplas te herontwikkeling tot een gebied voor watersport en recreatie^[8]. In Brussel heeft de wethouder Klimaat en Sport voorgesteld om een openbaar zwembad van 355 meter lang te bouwen in een kanaal^[9]. 

Surfen middenin München

Al veertig jaar kun je midden in München surfen. De Eisbachwelle is een populaire hotspot en trekt jaarlijks vele sporters en toeristen. Van nature is de rivier niet geschikt om te surfen. Maar in de jaren tachtig bracht Walter Strasse daar verandering in. Door spoorbielzen in de rivierbedding te plaatsen, ontstond een golfstroming waarop ervaren surfers kunnen surfen. In Rotterdam wordt ook gewerkt aan een plek in de stad waar je kan golfsurfen, bodyboarden, raften, kajakken, suppen en duiken (RiF010).

2. Herbenutten van historische blauwe ruimte

Nederland is van oudsher een waterland^[10]. Lange tijd had het snel afvoeren van overtollig water prioriteit en werden waterlopen gekanaliseerd. Ook zijn veel grachten en kanalen gedempt. Eerst om te zorgen voor een betere hygiëne, later om ruimte te maken voor verkeer. Tegenwoordig is er – door klimaatverandering – juist weer behoefte aan het vasthouden van water voor tijden van droogte, aan wateropvang voor extreme neerslag en aan meer verkoeling bij hitte^[10]. Het herbenutten van de historische waterstructuren in jouw gemeente helpt daarbij. En deze blauwe ruimte creëert op haar beurt weer ruimte voor sport en bewegen.

Ruiten Aa

Een van de vele voorbeelden in Nederland van een waterloop dat gekanaliseerd is om water sneller te kunnen afvoeren is de Ruiten Aa in Oost-Groningen. Sinds 1992 wordt er door natuurbeheerders en waterschap hard gewerkt aan het terugbrengen van de natuurlijke loop van deze rivier. Opgaven rond natuur en recreatie zijn daarbij in samenhang opgepakt. Rond de opnieuw meanderende rivier zijn wandel- en fietspaden aangelegd. Ook zijn doorwaadbare plekken en aanmeerplaatsen voor kano’s gecreëerd. En er is meer ruimte voor het opvangen en vasthouden van water en voor biodiversiteit.

Herstellen van historische waterlopen

Naast het de-kanaliseren, is het herstellen van historische waterlopen een manier om meer ruimte te bieden aan blauwe ruimte. In Utrecht is de historische singelstructuur – die lange tijd was gedempt om ruimte te bieden aan verkeer – weer volledig hersteld, zodat je weer ‘rondje singel’ kunt varen, wandelen of fietsen. Hier is dit mooi in beeld gebracht. In Arnhem is de Jansbeek weer bovengronds gebracht, en ook in Breda wordt de Nieuwe Mark weer de binnenstad in gebracht. Ook in kleinere steden of dorpen wordt deze tactiek toegepast. In het Drentse Gasselternijveen wil de dorpscoöperatie de oude gedempte vaart heropenen. Van oudsher is het dorp een schippersdorp met een eigen zeehaven^[11]. Door het water terug te brengen wordt het centrum aantrekkelijker, worden fietspaden verbeterd en wordt het historische veenkoloniale karakter teruggebracht in het dorp^[12]. 

3. Ruimte voor nieuwe blauwe ruimte in gebiedsontwikkeling

De derde optie om blauwe ruimte in jouw gemeente te benutten voor sport en bewegen, is het realiseren van nieuwe blauwe ruimte in herinrichtingsprojecten of bij gebiedsontwikkelingsprojecten. 

Coevorden

In Coevorden is in de plannen voor de centrumvernieuwing veel aandacht voor blauwe ruimte. De haven loopt nu vrij abrupt dood tegen een parkeerplaats. Die moet deels plaatsmaken voor een grote waterbak met schuine kades, waar je kunt zitten of vanwaar je bij vorst kunt schaatsen. Het gebied wordt verder autoluw gemaakt, met meer ruimte voor de voetganger en fietser. Ook moeten er wadi’s, een waterspeeltuin en een voorde (doorwaardbare plaats) komen^[13].

Holwerd aan Zee

In het Friese Holwerd wordt gewerkt aan een innovatief en in Nederland uniek plan: het doorbreken van de Waddenzeedijk om de verbinding met de Waddenzee en het achterland te herstellen en het gebied een impuls te geven. Het dorp heeft te maken met krimp en achteruitgang van de leefbaarheid. Met het project Holwerd aan Zee wil het dorp de leefbaarheid, omzet en banen verbeteren. Onder andere door zich als toeristische trekpleister te positioneren met de focus op vaar-, dag- en verblijfsrecreatie. Bijvoorbeeld door het realiseren van een boulevard, jachthaven en een vaarverbinding met het routenetwerk in Friesland. Het plan is nog in ontwikkeling, maar onder andere een maatschappelijke kosten-batenanalyse (MKBA) heeft al laten zien dat het plan positieve maatschappelijke baten heeft. 

Antwerpen

In Antwerpen wordt het voormalige terrein van de slachterijen herontwikkeld tot een groenblauwe wijk: de Slachthuiswijk. Daarbij is veel aandacht voor speel-, sport- en ontmoetingsplekken. Parkeerplekken gaan ondergronds en een netwerk van paden voor voetgangers en fietsers moet deze plekken met elkaar verbinden. Er is veel ruimte voor groen en ook blauw is een belangrijk onderdeel in de plannen. Onder andere door wateropvang te creëren in combinatie met recreatiemogelijkheden, zoals een watertuin en waterspeeltuin. En door van het aangrenzende Lobroekdok een zwemdok te maken. Het project loopt tot 2040. 

Lees meer

• Publicatie Informatiepunt Leefomgeving Zwemmen in oppervlaktewater 

• Publicatie Reddingsbrigade Zwemmen in oppervlaktewater: hoe zit dat? (2020)
• In Nederland zijn ruim 700 officiële zwemlocaties waar je veilig kunt zwemmen in oppervlaktewater. De waterschappen controleren of het zwemwater van veilige kwaliteit is. Vind een zwemplek op zwemwater.nl. 

Zelf aan de slag

Benieuwd hoe je onderbouwd beleid voor een beweegvriendelijke omgeving kunt opstellen? Bekijk dan eens ons Stappenplan beweegvriendelijke omgeving. Deze e-learning begeleidt je in 9 stappen door het gehele proces voor het maken van beleid voor een beweegvriendelijke omgeving. Met uitlegvideo’s, beschrijvingen, concrete tips en handreikingen.

En wil je watersportplekken, waterspeelplekken, zwemwater, een fijnmazig waternetwerk of een groen-blauwe structuur ontwerpen die uitnodigen tot bewegen? Gebruik dan ons e-book Bouwstenen van de beweegvriendelijke omgeving. Hierin vind je bouwstenen en ontwerpprincipes voor een fysieke omgeving die mensen verleidt om meer te fietsen, lopen, spelen en sporten. Het e-book geeft je ook inzicht in hoe je hiermee aan de slag kunt gaan met de Omgevingswet.