Sociale kwetsbaarheid is een van de vier gebieden van kwetsbaarheid in het algemeen en gaat over eenzaamheid en sociaal isolement. De andere zijn belemmeringen op fysiek, cognitief en psychisch gebied. Kwetsbaarheid leidt tot negatieve gezondheidseffecten. De eerstelijnszorg, waaronder de huisartsenzorg en de wijkverpleging, heeft te maken met een stijgende zorgvraag van kwetsbare senioren. Dit komt mede doordat senioren steeds ouder worden en zij langer thuis blijven wonen[1]. Het is de vraag hoe je deze senioren – met de beperkte middelen – het best kunt ondersteunen bij langer zelfstandig thuis wonen.
Drie vormen van eenzaamheid
Er bestaan verschillende soorten eenzaamheid. In de literatuur wordt veelal het onderscheid gemaakt tussen drie vormen van eenzaamheid[2,3]:
- Emotionele eenzaamheid treedt op als iemand een hechte, intieme band mist met een of meerdere personen. Meestal gaat het om de levenspartner. Er is een emotionele behoefte.
- Sociale eenzaamheid draait om minder contact hebben met andere mensen dan je wenst. Denk aan het missen van vrienden, kennissen of collega’s. Het sociaal netwerk schiet tekort. Er is een sociale behoefte.
- Existentiële eenzaamheid gaat over gevoelens van verdriet, leegte en verlangen door het gevoel van afzondering. Bijvoorbeeld door je plaats in het leven niet te weten of een gevoel van zinloosheid te ervaren.
Wie zijn kwetsbare senioren?
Voor kosteneffectief beleid wil je als gemeente zo goed mogelijk de meest kwetsbare mensen bereiken en hen ondersteunen met initiatieven die werken en meerdere aspecten tegelijk aanpakken. Nederlandse mannen en mensen met een lagere opleiding blijken vaker last te hebben van sociale kwetsbaarheid[4]. Over het algemeen geldt dat bij senioren de volgende factoren bijdragen aan fysieke en/of sociale kwetsbaarheid[5,6]:
- Een hogere leeftijd
- Alleenstaand zijn
- Mobiliteitsproblemen
- Een of meerdere chronische aandoeningen
- Minder bewegen
Janet Boekhout (destijds onderzoeker/promovendus en universitair docent gezondheidspsychologie bij de Open Universiteit) verwijst naar eerder onderzoek dat aantoont dat eenzaamheid en minder bewegen vaak samengaan[7]. Eenzaamheid en weinig beweging leiden beide tot een groter risico op kwetsbaarheid. Vooral beweegprogramma’s in groepsverband kunnen dus mogelijk zorgen voor verminderde kwetsbaarheid in de groep die eenzaam is, en door lichamelijke beperkingen weinig beweegt. Boekhout keek zowel naar het specifieke effect van de (erkende) interventie Actief Plus op alleenstaande senioren als naar het effect op senioren met chronische aandoeningen[7,8].
Interventie Actief Plus
Actief Plus is een advies-op-maat-programma om het beweeggedrag van 50-plussers te stimuleren. De deelnemers ontvangen binnen vier maanden drie keer advies-op-maat, dit stimuleert hen om in het dagelijks leven of door deelname aan beweegactiviteiten fysiek actiever te worden. Bewegen zelf maakt geen onderdeel uit van de interventie.
Advies is aangepast aan hun persoonlijke karakteristieken en behoeften die zij invullen in vragenlijsten. De interventie is beschikbaar in een schriftelijke en een digitale variant. En voor 65-plussers met chronische aandoeningen is een aangepaste versie ontwikkeld.
Minder eenzaamheid onder alleenstaande senioren
Alleenstaande senioren die meer gingen bewegen door deelname aan de interventie voelden zich minder eenzaam. Dat gold ook nog twee maanden na afloop van de interventie. Sterker: het gevoel van eenzaamheid daalde nog iets verder. Wel voelden deelnemers met beperkingen zich na afloop nog steeds eenzamer dan deelnemers zonder beperkingen.
Minder eenzaamheid bij oudere senioren met chronische aandoeningen
Een jaar na de start van het onderzoek (dus acht maanden na het einde), voelen senioren zich minder eenzaam als gekeken wordt naar sociale eenzaamheid apart, en naar totale eenzaamheid (sociaal en emotioneel samen). Deelname had geen duidelijk effect op het verlagen van emotionele eenzaamheid. Na verdere analyse blijkt het effect op sociale en totale eenzaamheid alleen duidelijk aantoonbaar bij de oudste senioren, die 80 jaar of ouder zijn.
Conclusie
Dit onderzoek heeft bijgedragen aan het begrijpen van de samenhang tussen bewegen, beperkingen en eenzaamheid, en aan het antwoord op de vraag of meer bewegen leidt tot afname van eenzaamheid. Het blijkt lastiger om emotionele eenzaamheid te beïnvloeden; sociale eenzaamheid en eenzaamheid in zijn totaliteit blijken wel te verminderen. Kennis uit eerdere onderzoeken en ervaringen uit de praktijk leiden tot de volgende tips voor beleidsmedewerkers, buurtsportcoaches en sport- en zorgprofessionals.
Tips voor beleidsmedewerkers, buurtsportcoaches en andere sportaanbieders
- Heb aandacht in het sport- en beweegbeleid voor de diversiteit onder senioren en spreek niet over een doelgroep. Kwetsbare senioren in beweging brengen vraagt namelijk een andere aanpak dan voor vitale senioren.
- Organiseer een samenwerking tussen gemeente, sociaal wijkteam, buurtsportcoach en zorgverleners om (kwetsbare) senioren goed te bereiken en/of zorg dat met een preventief huisbezoek deze groep in beeld komt. Denk ook aan een samenwerking met ouderenbonden, sleutelfiguren en bewonersinitiatieven. De Wijktekening kan helpen om de samenwerking op het gebied van sport en bewegen in de wijk inzichtelijk te maken.
- Zorg dat er voldoende geschikt beweegaanbod is voor zowel vitale als kwetsbare senioren, waarbij ook aandacht is voor de sociale component. Het gaat dan om mensen met bepaalde chronische aandoeningen en met fysieke problemen. Doe inspiratie op in de interventiedatabase en ontdek welk soort aanbod geschikt is.
- Zorg dat het aanbod toegankelijk is. Dit geldt voor het vervoer naar het aanbod maar vanzelfsprekend ook voor de toegankelijkheid van de accommodatie zelf.
- Bied een beweegprogramma aan dat blijvend is of waarbij vervolg gegarandeerd is. Zorg voor zo weinig mogelijk veranderingen (bijvoorbeeld in de groepssamenstelling of lesgever). Dit zorgt ervoor dat (kwetsbare) senioren beter blijven meedoen.
- Verspreid informatie over sporten en bewegen niet alleen digitaal, maar ook op papier. Een grote groep senioren is nog niet digitaal vaardig genoeg en heeft behoefte aan informatie op papier.
Handreiking Senioren in beweging: van beleid naar praktijk
Vitaal ouder worden vraagt om voldoende beweging. De handreiking ‘Senioren in beweging: van beleid naar praktijk is de plek waar je alle relevante informatie en handvatten vindt om aan de slag te gaan met meer bewegen voor senioren. Ook biedt het professionals die werken met en/of voor senioren praktische tools om meer beweging te stimuleren. Ontdek wat ervoor nodig is om meer beweging in de dag van de senioren te brengen, van beleid tot praktijk.
Tips voor zorgverleners in de huisartsenzorg, thuiszorg en voor fysiotherapeuten
- Informeer (kwetsbare) senioren over de positieve effecten van bewegen en adviseer ze om meer te bewegen gedurende de dag.
- Denk mee over de mogelijkheden om in beweging te komen en verwijs (kwetsbare) senioren door naar de buurtsportcoach, beweegmakelaar of het aanbod zelf.
- Werk samen met de gemeente, het sociaal wijkteam,de buurtsportcoach en de beweegmakelaar om (kwetsbare) senioren een veilige en prettige plek te bieden en te bewegen in groepsverband. Het zorgt voor meer sociale contacten en draagt dus bij aan het tegengaan en/of verminderen van eenzaamheid. De Wijktekening kan helpen om de samenwerking op het gebied van sport en bewegen in de wijk inzichtelijk te maken.
Meer lezen
- Zo kunnen sport en bewegen kwetsbaarheid bij 65-plussers beperken
- Sport en eenzaamheid: het effect van Sociaal Vitaal
- Tips om (kwetsbare) thuiswonende senioren te bereiken voor activiteiten
- Succesvol bereiken van senioren, lessen uit Amersfoort
- Eenzame senioren: de rol van bewegen (beleid)
Bronnen
- Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu. (2024). Zorg en sociaal domein: Themaverkenning bij de Volksgezondheid Toekomst Verkenning 2024. Bilthoven: RIVM.
- De Jong-Gierveld J, Van Tilburg T. Uitwerking en definitie van het begrip eenzaamheid. In van Tilburg TG, de Jong-Gierveld J, editors, Zicht op eenzaamheid: Achtergronden, oorzaken en aanpak. Assen: Van Gorcum. 2007.
- Jorna AAM. Mag een mens eenzaam zijn ? Studies naar existentiële eenzaamheid en zingeving. Amsterdam: SWP; 2012. p. 168.
- van Hees SGM, van den Borne BHP, Menting J, Sattoe JNT. Patterns of social participation among older adults with disabilities and the relationship with well-being: A latent class analysis. Arch Gerontol Geriatr. 2020 Jan-Feb;86:103933
- Schurink-van ‘t Klooster TM, Van Moruik-Boelema S. (2024). Kennisnotitie Bewegen door 65-plussers: Naar mate van vitaliteit en zelfstandigheid. Bilthoven: RIVM.
- Centraal Bureau voor de Statistiek. (2024). Eenzaamheid; persoonskenmerken. Den Haag: CBS.
- Boekhout JM, Volders E, Bolman CAW, de Groot RHM, Lechner L. Long-Term Effects on Loneliness of a Computer-Tailored Intervention for Older Adults With Chronic Diseases: A Randomized Controlled Trial. J Aging Health. 2021 Dec;33(10):865-876.
- Boekhout J. (2019). Physical activity and loneliness: a healthy ageing intervention for single older adults with physical impairments. Heerlen: Open Universiteit.
