De fundamentele oorzaak van overgewicht is een verstoorde energiebalans. De energiebalans is in evenwicht als het totale energieverbruik door lichamelijke activiteit gelijk is aan de totale energie-inname via de voeding. Wanneer iemand meer energie binnenkrijgt dan hij verbruikt wordt hij zwaarder. Veel factoren zijn echter van invloed op de manier waarop het lichaam omgaat met energieverbruik en energie-inname. Denk hierbij aan erfelijke aanleg en psychologische aspecten. Ook zogenoemde life events, de omgeving en de invloed van ouders op kinderen zijn van invloed op voeding en bewegen.
“Bij 5% van de kinderen met obesitas is een medische en/ of psychologische oorzaak te vinden. Voor kinderen met alleen overgewicht ligt dit percentage nog lager.”
Oorzaken overgewicht
Life events
Zogenoemde ‘life events’ als samenwonen, kinderen krijgen, werkloos worden, pensionering en stoppen met roken, worden vaak aangewezen als een moment waarop mensen hun leefstijl vaak in de richting van meer en/ of ongezond eten en minder bewegen veranderen.
Obesogene omgeving
Voor de aanpak van overgewicht is niet alleen het gedrag van het individu van belang, maar ook de omgeving. Een omgeving die mensen stimuleert om te veel te eten en daarnaast weinig te bewegen, wordt een obesogene omgeving genoemd. De obesogene omgeving kan mensen ongewenst of onbewust verleiden tot ongezond eten en weinig bewegen.
Ongezonde voeding is in Nederland bijvoorbeeld gemakkelijk te verkrijgen. In de supermarkt ligt snoep vaak bij de kassa, in de snackbar is je bestelling zó klaar en uit automaten trek je snel een blikje frisdrank. De verleiding om te veel en ongezond te eten en te drinken is daardoor groot. De beschikbaarheid van een goed wegennet en openbaar vervoer zorgt daarnaast voor een omgeving waarin de noodzaak om te bewegen minimaal is.
Daarentegen stimuleert een kindvriendelijke buurt, bijvoorbeeld met weinig autoverkeer en veel speelplaatsen, kinderen om buiten te spelen en dus meer te bewegen. In wijken waarin nauwelijks plaats is voor kinderen om te spelen, blijven zij eerder binnen en bewegen zij minder. Zij lopen daardoor als gevolg een groter risico op overgewicht (Schrijvers en Schoemaker, 2008). Ook is een verband gevonden tussen het vertonen van meer sedentair gedrag, bijvoorbeeld door veel tv te kijken en te gamen, en minder lichamelijke activiteit.
Voorbeeldgedrag ouders
Kinderen van ouders met obesitas hebben een grotere kans op het ontwikkelen van overgewicht. Dit komt vooral doordat kinderen eet- en beweeggewoonten van hun ouders overnemen (Schrijvers en Schoemaker, 2008). Het eet- en beweegpatroon van kinderen wordt onder meer beïnvloed door wat zij van ouders hierover meekrijgen: de opvoedingsregels, voorbeeldgedrag, controle van het voedingsgedrag, aanmoediging, kritiek en het faciliteren van bewegen (Gezondheidsraad, 2003)
Gevolgen overgewicht
Als de oorzaken van overgewicht niet worden aangepakt kan overgewicht overgaan in obesitas. Obesitas brengt nog meer risico’s mee, zoals een slechtere algemene gezondheid en beperkingen bij alledaagse activiteiten. Maar ook als er nog geen sprake is van obesitas, kan overgewicht al vele gevolgen hebben.
Overgewicht in de kindertijd leidt vaak tot overgewicht in de volwassenheid. Tachtig procent van de kinderen met overgewicht zal als volwassene ook kampen met overgewicht.
Website NJi (2016)
Gezondheid en chronische aandoeningen
Een gevolg van overgewicht, en vooral obesitas, hangt samen met tal van chronische aandoeningen. Volwassenen met obesitas hebben, vergeleken met mensen zonder overgewicht, 10 tot 20 keer zoveel kans op diabetes type 2, meer dan 3 keer zoveel kans op slaapapneu en baarmoederslijmvlieskanker, 2 tot 3 keer zoveel kans op hart- en vaatziekten en gewrichtsaandoeningen en tot 2 keer zoveel kans op borstkanker, dikkedarmkanker en vruchtbaarheidsproblemen. De negatieve gevolgen van overgewicht gelden ook voor ouderen. De verzwakking van de botten (osteoporose) wordt overigens wel beperkt door obesitas (Mathus-Vliegen, e.a., 2012).
Pesten en stigmatisering
Kinderen met overgewicht kunnen als gevolg op vroege leeftijd al gestigmatiseerd worden. Ze worden meer gepest, buitengesloten, uitgelachen, uitgescholden en ze worden vaker minder aardig gevonden door leeftijdsgenootjes (Timmers-Huigens, 2009). Dit alles werkt door tot in de volwassenheid en vergroot de kans op een relatief lage zelfwaardering en daarmee samenhangende psychosociale problemen, zoals verdriet, gespannenheid en eenzaamheid.
Vooral dikke meisjes hebben vaker te maken met stigmatisering. Tieners met obesitas zitten bovendien slechter in hun vel en denken vaker over zelfmoord. Oorzaak en gevolg zijn hier overigens niet duidelijk. Het kan zijn dat ze meer gaan eten door hun sombere gevoelens, waardoor obesitas juist het gevolg is en niet de oorzaak. Het onderzoek naar obesitas is verzameld door het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu.
Lichamelijke gevolgen
Ook blijken er consequenties te zijn voor het energieniveau en de belastbaarheid. Futloos en snel kortademig zijn, zijn bekende gevolgen van overgewicht. Ook hebben kinderen en volwassenen eerder problemen met hun gewrichten, zoals pijnlijke voeten, knieën en enkels. Rugpijn is ook een bekende klacht, heeft onderzoek uitgewezen.
Vicieuze cirkel
Overgewicht zorgt er bovendien vaak voor dat mensen minder makkelijk bewegen en minder lol beleven aan bewegen. Daardoor ontstaat vaak een vicieuze cirkel van nog minder bewegen en mogelijk nog meer overgewicht met alle mogelijke gevolgen van dien.
