Bewegen bij kanker

Risicofactoren en ontstaanswijze van kanker

De meest voorkomende vormen van kanker zijn huid-, darm-, borst-, long- en prostaatkanker. Kanker komt veel voor: één op de drie mensen krijgt eens in zijn leven de diagnose kanker. Veel risicofactoren voor het krijgen van kanker zijn leefstijlgerelateerd. Bijvoorbeeld roken, alcoholgebruik, ongezonde voeding, onvoldoende bewegen, overgewicht en overmatige blootstelling aan de zon. 

Aandacht voor een gezonde leefstijl is dus nodig om het ontstaan van kanker te beïnvloeden^[2,3]. Bewegen kan helpen om de vermoeidheid te verminderen en het fysieke functioneren te verbeteren. Bewegen heeft een positieve invloed op zowel conditie, spierkracht en lichamelijk welzijn als het verminderen van depressie en angstgevoelens en het verbeteren van de kwaliteit van leven. 

Waarom is bewegen bij kanker belangrijk en wat doet het?

Voldoende bewegen kan het risico op het ontwikkelen en terugkomen van kanker verkleinen, zowel direct als indirect. Een actieve leefstijl zorgt voor:

• 20-30% lager risico op darmkanker^[4,5] 
• 27% lager risico op baarmoederkanker^[6] 
• 20-40% lager risico op borstkanker^[4]
• 30% lager risico op darmkanker^[7]

Dat komt door de volgende mechanismen^[8]:

• Bewegen versterkt het immuunsysteem. Naar schatting ontstaan dagelijks 300 tot 1.000 kankercellen in het lichaam. Een goed functionerend immuunsysteem is van belang om deze weer af te breken. Ook wanneer de spierkracht door training toeneemt, heeft dit een gunstige invloed op het immuunsysteem. Daarnaast maakt een lichaam in goede conditie meer en betere cellen aan. Dit bevordert een gezonde celdeling.  
• Bewegen houdt de hormoonspiegel laag. Dit zorgt ervoor dat er niet te veel hormonen in het lichaam zijn. Een teveel aan hormonen vergroot namelijk het risico op kanker.  
• Bewegen draagt bij aan een gezond gewicht en een gezonde lichaamssamenstelling. Met name visceraal vet¹ hangt samen met een hoger risico op kanker.

Is er al sprake van kanker, dan vergroot een actieve leefstijl de kans op overleven: verschillende studies laten zien dat mensen met borstkanker of darmkanker die actief blijven, een hogere overlevingskans hebben. Vergeleken met inactieve mensen verdubbelt de overlevingskans bij mensen die minimaal voldoen aan de algemene beweegrichtlijnen^[9].

Ook draagt bewegen bij aan het verlagen van het risico op een recidief (terugkeer van kanker): er is 50% minder risico bij darmkanker, 30% bij prostaatkanker en 40% bij borstkanker^[9]. 

Van een aantal vormen van kanker is meer bekend over het mechanisme achter het belang van bewegen:

Bewegen en borstkanker

Bij het ontstaan van borstkanker spelen vrouwelijke geslachtshormonen een grote rol. Door veel te bewegen daalt het aantal vrouwelijke hormonen, waardoor de kans op borstkanker daalt. Als je vanaf jonge leeftijd sport, daalt het risico op borstkanker met 20 tot 40%. Ook verkleint sporten het risico op terugval met 40 tot 70%^[10]. Training kan ook de tumorgroei verminderen, onder meer door effecten op vet- en spierweefsel en de daarmee samenhangende complexe systemen van hormonale- en ontstekingsmechanismen^[11].

Bewegen en darmkanker

Een mogelijke verklaring voor het effect van bewegen bij darmkanker is de afname van visceraal vet door het bewegen. Visceraal vet lijkt samen te hangen met een verhoogd risico op het ontstaan van darmkanker. Meer bewegen vermindert de hoeveelheid visceraal vet² en heeft daardoor een positief effect^{[12, 13]}.

Bewegen en prostaatkanker

Bij prostaatkanker zijn de volgende mechanismen achter het effect van bewegen aangetoond:

• Beweging kan de tumordodende effecten van chemotherapie en bestraling versterken door verhoging van de weefseltemperatuur door het bewegen.
• Gewichtstoename en spier- en botafbraak als gevolg van hormoonbehandeling worden geremd door fysieke activiteit. Verbeterde microcirculatie en anti-ontstekingseffecten dragen bij aan een hogere overlevingskans^{[14, 15]}.

Positieve effecten van bewegen bij kanker

Naast het vergroten van de kans op overleving^[16], is er bewijs dat bewegen een positieve invloed heeft op de fitheid, spierkracht en het lichamelijk welzijn van mensen met kanker. Verder kunnen sport en bewegen helpen beter om te gaan met verschijnselen van ziekte, zoals vermoeidheid^[11]. Tijdens en na de behandeling van kanker heeft bewegen de volgende positieve effecten^[9]: 

• Verbetering in fysiek functioneren en aerobe fitheid. Dit geldt voor beweegvormen gericht op het uithoudingsvermogen zoals wandelen, fietsen en lopen met middelmatige tot hoge intensiteit, minstens 30 minuten per sessie, 2-5 sessies per week en gedurende 5 weken. Een langere duur en hogere intensiteit blijken het positieve effect te vergroten^{[18, 19]};
• verminderen van vermoeidheid ^[20-23];
• verbetering van de kwaliteit van leven (vooral bij duurtraining en/of spierversterkende activiteiten, bij minstens 15 minuten per sessie, 2 sessies per week)^{[20, 24]};
• verbetering van de spierkracht en botdichtheid (dit geldt bij spierversterkende activiteiten meer dan 2 dagen per week)^[25];
• vermindering van de tumorgroei door verbeterde bloedvoorziening, bloeddoorstroming en weerstand en effecten op het tumormetabolisme en de interactie tussen spier- en kankercellen^[11];
• verminderen van angst;
• het verminderen van lymfoedeem³ bij borstkanker^[26] met name door krachttraining^[27]. 

Waarom bewegen met kanker uitdagend kan zijn

Kanker en de medische behandeling hiervan hebben een negatieve invloed op welzijn en fitheid. Het kan klachten veroorzaken aan het bewegingsapparaat (spieren, gewrichten en zenuwen) en gaat vaak samen met het verlies van spiermassa, afname van de conditie en een afname van fysieke mogelijkheden^[28,29]. 

Zowel chemotherapie als radiotherapie kunnen het risico op hart -en vaatziekten vergroten^[30,31]. Patiënten worden vaak inactief als gevolg van algehele malaise, gebrek aan eetlust en de bijwerkingen van een operatie en chemotherapie en/of bestraling. De belangrijkste fysieke beperkingen die zij ervaren zijn vermoeidheid^[32] en pijn, maar ook incontinentie, beperkingen in bewegen door littekenweefsel van operaties en kortademigheid (bij longkanker).

Deze klachten maken bewegen en sporten moeilijker^[29] waardoor de lichamelijke conditie verder verslechtert^[17]. Daarnaast komen emotionele problemen zoals angst en depressie vaker voor bij mensen met kanker dan onder de algemene bevolking^{[34, 3]}. Ook na afloop van de behandeling zijn mensen relatief vaak inactief^[35]. Deze inactiviteit kan de vermoeidheid en afgenomen fitheid verergeren en het risico op hart- en vaatziekten en andere chronische aandoeningen verhogen^[3]. Het stimuleren van bewegen, zowel tijdens als na de behandeling, is dus belangrijk. 

Beweegadviezen bij kanker

Omdat veel patiënten (extreme) vermoeidheid ervaren tijdens een behandeltraject met chemotherapie en/of bestraling, is belangrijk om binnen de mogelijkheden actief te blijven. Het minimale beweegadvies voor hen luidt dan ook: vermijd inactiviteit. Een goede balans tussen inspanning en rust is hierbij het uitgangspunt. 

Bouw de fysieke activiteit rustig op in intensiteit en duur, waarbij de patiënt goed naar het lichaam blijft luisteren. Elke dag kan verschillend aanvoelen, dus: doe wat je kunt, wanneer je het kunt. De nadruk ligt op spierkracht en conditie^[9]. Het advies is om zo veel mogelijk naar de beweegrichtlijnen toe te werken als de belastbaarheid dit toelaat^[11]. 

Bewegen is in het algemeen veilig: in alle fasen na diagnose: voor, tijdens en na behandeling. De behandelaars kunnen op basis van klachten, beperkingen en behandeling beoordelen of bewegen verantwoord is. Door de grote variatie in patiënten, bijvoorbeeld door de verschillende fasen van behandeling en ziekteverschijnselen, is het verstandig om een beweegprogramma te laten afstemmen op het individu. 

Er wordt geadviseerd om door het behandelend oncologisch team een beweegadvies te laten opstellen. Hierbij wordt rekening gehouden met de fase en vorm van kanker, vorm van behandeling en de patiënt. Zo kan de trainingsintensiteit persoonlijk afgestemd worden, gebaseerd op de fysiologische parameter (onder andere hartslag en inspanningsniveau).  

Tips

• Zowel duurtraining, krachttraining als een combinatie van beide zorgen voor positieve effecten. 
• De KNGF-richtlijn oncologie^[17] heeft aparte beweegadviezen voor: vermoeidheid, kwaliteit van leven, fysiek functioneren, angst, depressie, lymfoedeem, botgezondheid en slaap.

Beweegvormen

Een combinatie van duurtraining met spierkrachtversterkende oefeningen wordt meestal aangeraden. Onderstaand zijn de frequentie, duur en intensiteit per beweegvorm weergegeven voor het beste effect^{[17, 33]}.

Contra-indicaties, tips en veilig sporten

Bewegen is in het algemeen veilig voor mensen met kanker. Toch kan het behandeltraject van patiënten complex zijn. Overleg bij twijfel met de behandelend arts en laat eventueel een inspanningstest afnemen. Stem altijd af op het individu. Let verder op de volgende aspecten:

• Binnen de 24 uur na een chemotherapie-infusie geen hoog intensieve lichaamsbeweging 
• Vermijd bij botmetastase⁴ zware krachttraining met het lichaamsdeel waar de botmetastase zich bevindt om het risico op een fractuur⁵ te verminderen;
• Vermijd bij cardiotoxiciteit⁶ een te hoge bloeddruk, bijvoorbeeld door het krachtig vastzetten van de ademhaling; 
• Doe rustig aan bij koorts.

Bij ernstige bijwerkingen van de behandeling is het belangrijk om de intensiteit en het type lichaamsbeweging aan te passen. Dat geldt ook wanneer iemand slecht herstelt na de behandeling^[17]. 

In sommige gevallen is het beter om af te zien van fysieke inspanning. Dat geldt voor patiënten die bestraling of chemotherapie ondergaan en een verminderde weerstand hebben, in combinatie met een lichaamstemperatuur boven 38 graden Celsius. In geval van een ontsteking is het advies te stoppen met trainen tot er ten minste één dag geen ontstekingssymptomen meer zijn geweest^[11]. 

Motivatie belangrijk om te bewegen

Uit onderzoek blijkt dat motivatie een belangrijke rol speelt bij de mogelijkheden voor kankerpatiënten om voldoende te bewegen. Deze motivatie hangt samen met iemands emotionele staat van zijn, die beïnvloed wordt door de mate van zelfvertrouwen, hoe iemand omgaat met zijn ziekte, de mentale gezondheid en het zelfbeeld dat iemand heeft. 

Het blijkt dat mensen met kanker vaker een gebrek aan vertrouwen in eigen kunnen hebben, zowel om fysiek actief te zijn als het idee dat zij veilig kunnen bewegen. Ook ervaren zij vaker beperkingen om in het openbaar te bewegen.

Het helpt als mensen een sterk sociaal netwerk hebben dat hen aanmoedigt en motiveert om voldoende te bewegen. Dat geldt ook voor het samen met iemand bewegen, zoals een sportmaatje^[9].

Sportieve mogelijkheden

Er zijn verschillende opties voor de patiënt om (meer) te gaan bewegen.Denk aan de volgende mogelijkheden:

• Zelf meer bewegen door de dag heen:
  Bespreek samen de Beweegcirkel of verwijs door naar een andere professional die dat kan doen (zoals een leefstijlcoach, buurtsportcoach, sportarts of fysiotherapeut). De Beweegcirkel is een gesprekstool die jou helpt om samen met de patiënt in vijf stappen meer beweging in de dag aan te brengen.
• Bespreek het beweegaanbod in de buurt:
  Verschillende soorten beweegaanbod bespreken kan de patiënt helpen geschikt beweegaanbod te vinden. Er is in een wijk vaak meer passend aanbod beschikbaar dan bij de meeste zorgprofessionals bekend is. De buurtsportcoach kan hierbij helpen (zie doorverwijsmogelijkheden).
• Meer bewegen met OncoFITness:
  OncoFITness is een initiatief om patiënten na de diagnose kanker meer te laten bewegen. Dit geschoolde netwerk van fitnesscentra maakt het voor patiënten makkelijker om te sporten in een gekwalificeerd centrum dicht bij huis of om te blijven sporten na een intensiever traject bij een (oncologisch) fysiotherapeut. Via de hulpzoeker vind je een geschoolde trainer in de buurt.
• Beweegprogramma’s van Stichting Tegenkracht:
  Deze stichting biedt persoonlijke begeleiding bij kanker met sport -en beweegprogramma’s. Ook bieden ze voedingsadvies en mentale ondersteuning. Zij hebben een landelijk netwerk van gespecialiseerde professionals zoals oncologiefysiotherapeuten, sportartsen, psychologen en diëtisten. Via een intakegesprek wordt iemand gekoppeld aan een passende professional in de regio. Tegenkracht brengt geen kosten in rekening voor het traject.
• Maak gebruik van de Kanker Nazorg Wijzer:
  Dit is een kosteloos online programma dat helpt bij het herstel op verschillende domeinen zoals bewegen, werkhervatting, sombere gevoelens en meer. Het bevat onder andere video’s waarin deskundigen en zorgverleners uitleg geven over verschillende onderwerpen.Ook zijn er verschillende video’s waarin ex-patiënten vertellen over hun herstel en hoe zij bepaalde problemen hebben aangepakt. 

Specifieke doorverwijsmogelijkheden

Ga je niet zelf aan de slag om jouw patiënt meer te laten bewegen of heb je hulp nodig, dan zijn er verschillende doorverwijsmogelijkheden om je patiënt te helpen bewegen. Denk aan:

• Doorverwijzen naar (oncologie)fysiotherapeut:
  Een oncologiefysiotherapeut is gespecialiseerd in het behandelen, coachen en begeleiden van patiënten tijdens of na behandeling van kanker. Via deze zorgzoeker vind je een gespecialiseerde oncologiefysiotherapeut. Je kunt ook zoeken via onconet voor meer informatie. Ook vind je via de NVFL (Nederlandse Vereniging voor Fysiotherapeuten binnen de Lymfologie en Oncologie) vakinhoudelijke informatie van de oedeem en oncologiefysiotherapeut.
  Fysiotherapie wordt in een beperkt aantal gevallen vergoed vanuit de basisverzekering. Lees meer over de vergoeding en informeer bij twijfel altijd bij de zorgverzekeraar.
• Doorverwijzen naar een buurtsportcoach die kan helpen passend beweegaanbod te vinden in de buurt. De lokale buurtsportcoach vind je door te googlen binnen de gemeente.
• Een afspraak bij de sportarts:
  De sportarts kan voor patiënten een gericht beweegprogramma opstellen op basis van een sportmedisch onderzoek. Een consult bij een sportarts zit in de basisverzekering en is bedoeld voor problemen bij het bewegen. Hiervoor is een verwijzing van de huisarts nodig. Een sportmedisch onderzoek wordt gedaan wanneer iemand wilt gaan beginnen met bewegen/sporten met zijn/haar aandoening. Dit wordt vanuit de aanvullende verzekering vergoed en is afhankelijk van het pakket. Een sportarts in de buurt vind je hier.
• Doorverwijzen naar een welzijnscoach via Welzijn op Recept: in meerdere gemeenten worden welzijnscoaches ingezet. De welzijnscoach gaat samen met de patiënt op zoek naar een activiteit. Dit kunnen zowel sociale activiteiten als beweegactiviteiten zijn. 

1. Vet in de buikholte ↩︎
2. Vet in de buikholte ↩︎
3. Vocht als gevolg van een operatie ↩︎
4. Uitzaaiingen in de botten ↩︎
5. botbreuk ↩︎
6. schade aan het hart als bijwerking van medicatie van bijvoorbeeld chemotherapie ↩︎