Hoe ontwerp je een prikkelarme beweegvriendelijke omgeving?

Overprikkeling

Een prikkel is een stukje informatie dat binnenkomt via onze zintuigen (zien, horen, ruiken, proeven, voelen). Dit kunnen externe zintuiglijke prikkels zijn (geluiden, lichten, geuren, drukte) en cognitieve interne prikkels (gedachten, gevoelens, emoties, tijdsdruk).  “Hoe je een prikkel ervaart wordt bepaald door een combinatie van waarnemingen van alle zintuigen tegelijk; inclusief de associaties met en herinneringen aan die plek”, zo schrijven Sander van der Ham en Martine Sluijs in Stille Stad^[1].

Normaal filteren de hersenen de prikkels en verwerken ze alleen de belangrijke. Maar bij sommige mensen gaat dat anders of trager, waardoor te veel prikkels tegelijk binnenkomen en overprikkeling ontstaat. Denk aan mensen met niet-aangeboren hersenletsel (dementie, beroerte, parkinson), aangeboren hersenaandoeningen (autisme, ADHD, taalontwikkelingsstoornis), aandoeningen (angststoornis, burn-out, post covid, depressie) en specifieke persoonlijkheidskenmerken (hoogsensitief, perfectionistisch)^[2,3].

Dat zijn samen tussen 2,9 miljoen^[3] en 4 miljoen mensen^[2]. Maar zij niet alleen – zeven op de tien Nederlanders geeft aan wel eens overprikkeld te zijn^[3]. Oorzaken daarvan zijn werkdruk, stress, slapeloosheid, pandemie en grote mensenmassa’s. Vrouwen ervaren meer overprikkeling dan mannen^[3]. 

Oorzaken van overprikkeling

Prikkels door de fysieke omgeving:

• Flikkerende of zoemende lampen (tl, neon, verkeerslichten)^[3,4,5,6]
• Te fel licht of reflecties van zonlicht (in ramen, spiegelende wanden) of snelle wisselingen van schaduw^[5,7]
• Echo’s tussen gebouwen en in gebouwen (kamers, ruimtes)^[5]
• Felle kleuren (rood, geel, fluoriserend kleuren roze en groen)^[8]
• Drukke/bonte patronen op wegdek of gebouwen^[7]
• Donkere straten of slecht verlichte omgeving^[8]
• Drukke of dubbelzinnige bewegwijzering^[8]
• Geluid van kerkklokken^[3]

Prikkels door de sociale omgeving:

• Uitlaatgassen van verkeer, sigarettenrook en stankoverlast (zwerfafval, bedrijven, industrie)^[8]
• Verkeerslawaai, drukte en andere luide en stimulerende elementen (muziek, dieren, bouwwerkzaamheden)^[4]
• Geluiden van bouw- of huishoud-werkzaamheden, muziek, evenementen
• Drukke plekken (binnenstad, station, supermarkt, pretpark, luchthaven, files, wachtrij)
• Asociaal gedrag: agressie, intimidatie of bedreiging

Ontwerpprincipes voor prikkelarme en beweegvriendelijke plekken

Prikkelarme gebieden zijn omgevingen waar prikkels sterk worden beperkt of afgeschermd door aangename prikkels. Wat helpt om overprikkeling te voorkomen, is een omgeving die een gevoel van veiligheid, vertrouwdheid, zekerheid en duidelijkheid geeft en sensorische belasting minimaliseert. De volgende ontwerpprincipes kunnen hierbij van pas komen:

Ontwerpprincipes algemeen

• Voorkom geluidoverlast (achtergrondlawaai, echo, galm) door geluidsvriendelijk te ontwerpen:
  • Voorkom verspreiding van geluid door afbreken van geluidsgolven door groene barrières als bomen, struiken en duinen^[1,4] 
  • Maak gebruik van elementen met prettige geluiden om andere omgevingsgeluiden te maskeren. Denk aan kabbelend water, vlinderstruiken en (fruit)bomen/vogelhuisjes die (zang)vogels aantrekken^[1]
  • Zorg voor een stil wegdek^[1]
• Gebruik kleur om prikkels te verminderen:
  • Voorkom sterke contrasten (denk aan zwart-wit) en het gebruik van felle en fluorescerende kleuren. Gebruik geleidelijke kleurovergangen en maak gebruik van natuurlijke kleuren zoals blauw en groen^[8,9]
  • Hanteer een logische kleurgebruik (groen voor positief/vrij baan, rood voor problemen/stoppen)^[8]
  • Gebruik kleur om navigatie van paden te versterken (denk aan rood fietspad)^[8]
• Zorg voor goede belichting:
  • Zorg dat ruimte zo consistent mogelijk verlicht is. Maak zoveel mogelijk gebruik van natuurlijk licht^[8,10]
  • Voorkom knipperende, flikkerende, zoemende en te felle lichten door gebruik led^[10]
• Zorg voor eenvoudige en consistente navigatie:
  • Plaats goede bewegwijzering met aanwijzingen (richtingssymbolen, plaatsnamen/bestemmingen/herkenningspunten) bij alle soorten wandel-infrastructuur. Gebruik afbeeldingen en pictogrammen in combinatie met woorden. Voorkom te veel wegwijs- en informatieborden bij elkaar^[8,9,10]
  • Creëer duidelijke onderscheidende routes, bijvoorbeeld een specifiek rondje door de wijk of kindlint in een andere kleur of ondergrond^[8]
  • Creëer unieke oriëntatiepunten^[8]
  • Zorg voor veiligheid en bewegwijzering op parkeerterreinen en parkeergarages. Markeer de looproutes naar trap, lift en uitgang en help met een visuele manier (kleur, symbool, letter, nummer) om te onthouden waar de auto staat^[10]
• Zorg voor overzicht en herkenning:
  • Zorg voor een logische opeenvolging van elementen/zones in de fysieke ruimte, gebruik overgangszones waar nodig en plaats straatmeubilair om buffers te creëren^[8]
  • Creeer brede kruispunten en zichtvrije hoeken voor het goed kunnen anticiperen van tegemoetkomende gebruikers
  • Voorkom plekken (inclusief ingangen) die niet vooraf bekeken kunnen worden door bijvoorbeeld uitsparing in een muur of glazen hoekwanden^[5,6,8]
  • Organiseer de openbare ruimte in compartimenten. Denk aan rijweg, busbaan, losliggend fietspad en voetgangersgebied. Plaats een barrière (hek, plantenbak) op lichaamshoogte tussen het voetpad en de weg^[8,10]
  • Voorzie woonwijken van smallere rijstroken, dit leidt doorgaans tot lagere snelheden^[10]
  • Maak voetpaden/trottoirs voldoende breed (2,5 meter) zodat 3 mensen comfortabel naast elkaar kunnen lopen^[10]
  • Ontwerp woongebieden met aantrekkelijke plinten (denk aan voortuinen, binnenplaatsen of ingangen van gebouwen)^[12]

Ontwerpprincipes sportlocaties en speelplekken

• Houd bij het ontwerpen van sport- en speelplekken rekening met het verminderen van externe prikkels (denk aan geen last hebben van druk verkeer, balspelen en aanwezigheid van honden)^[4]
• Kies bij de inrichting van sport- en speelplekken meubilair en materiaal dat weinig lawaai maakt en/of galmt (bijvoorbeeld geen skateramp van metaal)
• Zet speelelementen van dezelfde categorie spelen bij elkaar (en niet ingedeeld op leeftijd). Zet elementen die geluid maken ver van andere speelplekken^[4]
• Gebruik de textuur en kleur van de ondergrond als navigatiestructuur (denk aan ingang en uitgang van speelplek) en veiligheid (denk aan ruimte inkleuren voor zwaaiende schommel en kabelbanen)^[4]
• Creëer rustplekken in de speelplek op afstand van de actieve speelzone. Denk aan kleine verblijven als een buis, tipi, (boom)hut of speelhuis waar je je in kunt terugtrekken als kind^[4]
• Zorg dat de kleuren en de belijning op de vloeren in een gymzaal niet te druk zijn. Voorzie de gymzaal van de mogelijkheid tot het dempen van licht en geluid (bijv. muziek). Overweeg minder vaste toestellen aan de wanden^[11]

Bekijk de Bouwstenen van de beweegvriendelijke omgeving voor meer ontwerpprincipes voor speelplekken.

Ontwerpprincipes aantrekkelijke rustplekken

• Creëer aantrekkelijke rustplekken in de openbare ruimte van de bebouwde omgeving (binnenplaats, hofje, park) zowel met informeel toezicht als meer besloten rustige plekken waar iemand alleen kan zijn (denk aan nis, ei-stoel of schommel)^[6,8,13]
• Zorg bij aantrekkelijke rustplekken voor absorptie/dempen van geluid (denk aan gebruik zachte en natuurlijke materialen, groene gevels, geluidsscherm, ultrastil wegdek)^[1]
• Maak rustplekken rookvrij
• Zorg voor zitmogelijkheden op zowel zonnige, schaduwrijke als beschutte plekken^[14]
• Creëer aantrekkelijke rustplekken nabij de natuur, waar mensen van de omgeving kunnen genieten zonder deze te verstoren^[13]
• Plan een rustplek of een park niet naast drukke verkeersroutes, speelplekken en sportomgevingen^[4,8]

Bekijk de Bouwstenen van de beweegvriendelijke omgeving voor meer ontwerpprincipes voor aantrekkelijke rustplekken.

Verminder prikkels tijdens evenementen

Het ontwerp van de gehele omgeving is niet zomaar aan te passen. Maar tijdens activiteiten en evenementen zijn prikkels te verminderen op bepaalde tijden of plekken. 

• Zet muziek uit in sport- en beweeglocaties, dek spiegels af, denk aan zonwering^[15]
• Zorg voor prikkelarme zone (niet kletsen, geen fel licht, geen muziek, geen verkeer, geen stress van anderen) bij een evenement zoals een prikkelarme straat bij een sinterklaasintocht (Arnhem)^[16], carnavalsoptocht of kermis (Silvolde)^[17,18]
• Voorzie drukke evenementen van rustige tijden en rustplekken^[8]
• Voorzie in prikkelarme voorstellingen (bijvoorbeeld het Rijksmuseum^[3] en prikkelarme uitgaansconcepten: ChillCafé, EasyDining, LoungeSeat en CalmEvent^[19])
• Zorg voor aangename geur met behulp van bloemen en planten

Sportverenigingen, zwembaden (Almelo) en andere aanbieders hebben prikkelarme uren of lessen. Dan zijn er minder mensen, geen kinderen, geen of zachtere muziek, geluidloze apparaten en aangepast licht. De gemeente Essen (België) biedt een snoezelrugzak aan met onder meer een geluiddempende koptelefoon, een verzwaarde knuffel en (anti)stressbal.

Aan de slag

Mensen hebben behoefte aan rustige en prikkelarme plekken waar ze zich even kunnen terugtrekken^[20]. Stiltegebieden liggen meestal in landelijk gebied en zijn voor velen niet om de hoek^[20]. Het is onmogelijk de hele omgeving prikkelarm te maken. Dat is voor anderen onwenselijk. Wel is het mogelijk te zorgen voor prikkelarme plekken (hofjes, parken, vlindertuin, stiltecoupé) waar mensen kunnen bijkomen en opladen of zorgen voor prikkelarme momenten. Zo kunnen zij het plezier vinden in het verblijven in de openbare ruimte en meer bewegen. 

Wil je een prikkelarm aanbod introduceren als sportaanbieder? Neem contact op met Uniek Sporten Brabant voor een cursus prikkelarm sporten en bewegen.