Ontwerpprincipes voor een buitengymlocatie

Waarom is er een tekort aan gymzalen?

Sinds het amendement Heerema/van Nispen (2023) is voor elke basisschool 2 lesuren (2 keer 45 minuten) bewegingsonderwijs per week verplicht. Een derde van de scholen in het primair onderwijs voldoet niet aan deze wettelijke norm^[1]. Volgens scholen komt dit door een tekort aan accommodaties en volle lesroosters. Ruimte en financiën om extra accommodaties als gymzalen te bouwen zijn schaars. 

Eén les per week buiten kan het tekort aan zalen verlichten en het bewegingsonderwijs vernieuwen als gemeenten en scholen durven omdenken. Zeker voor (dorps)scholen die meer dan één kilometer moeten reizen naar de gymzaal (zie voorbeeld van het dorp Ried). Maar dan moet de locatie wel veilig zijn voor scholieren, gezonde arbeidsomstandigheden scheppen voor vakleerkrachten, bijdragen aan de leerlijnen en toegang tot sanitaire voorzieningen  hebben^[2].

Wat zijn voor- en nadelen van buitengym?

Buiten bewegen in de natuur is gezond, het zorgt voor vitamine D, traint het afweersysteem en draagt bij aan het welbevinden van de kinderen en leerkrachten^[3,4]. De mogelijkheden voor buitengym zijn afhankelijk van wat er in de buurt van de school aanwezig is. Denk aan het schoolplein of buitengymzaal, maar ook locaties als een Krajicek Playground of Cruyff Court, sportvelden, een park, een bos, duinen of strand^[5]. Buiten is er meestal meer ruimte om te bewegen dan in de gymzaal. Ook biedt de buitenruimte opties voor differentiatie en variatie door de extra beweegruimte en natuurlijke obstakels (plassen, heggen, hekjes, banken, blokken)^[4]. 

Een nadeel van buitengym is dat kinderen buiten mogelijk eerder worden afgeleid door verkeer, insecten, buurtbewoners of kinderen uit andere groepen^[6]. Dit kan zorgen voor minder overzicht tijdens de les en dat het lastiger is om instructie en feedback te geven^[4]. 

Vanwege weersomstandigheden kun je niet altijd gebruikmaken van toestellen en materialen (zie paragraaf planning van de gymlessen). De kans op slijtage (en vandalisme) van de gymtoestellen is buiten groter (regen, sneeuw, zand, vuil) en betekent dus een hogere afschrijving^[6]. Daarentegen is de bouw en exploitatie van een buitengymlocatie goedkoper dan een indoor gymzaal^[7]. En de buitengymlocatie – plus de omringende ruimte – kunnen ook na schooltijd gebruikt worden door kinderen en omwonenden^[8]. 

Waar moet een buitengymlocatie aan voldoen?

Bij gebruik van een buitengymlocatie (zoals buitengymzaal, sportcourt/playground, sportvelden, schoolplein, park, bos, duin of strand) is het advies om te toetsen of de locatie geschikt is voor bewegingsonderwijs en of de werkplekvoorzieningen voor de leerkracht voldoende zijn. Dit kan met de checklist opgesteld door KVLO^[2]. Let goed op de omgeving: gym niet buiten in de nabijheid van industrie of (pluim)veehouderij met een grote uitstoot luchtvervuiling.

Ontwerpprincipes voor buitengym:

• Zorg ervoor dat het toilet zichtbaar en veilig bereikbaar is^[2,5]; 
• Voorzie in een ruimte waar kinderen zich kunnen omkleden^2,5]; 
• Voorzie in een ruimte waar de leerkracht zich kan omkleden en een plek voor pauzeren (in de schaduw)^[5];
• Realiseer opbergmogelijkheden voor materialen (denk aan waterdichte container)^[5];
• Creëer afbakening tussen lesruimte en speelruimte op de buitenlocatie^[5];
• Denk aan een (overdekte) plek (theater/bankjes) op een rustige plek om te schuilen of om een-op-eengesprekken te voeren.

Een vaste vorm voor een buitengymlocatie is er niet^[7], maar er kunnen wel ontwerpprincipes worden geformuleerd.

Ontwerpprincipes voor een buitengymlocatie:

• Zorg voor voldoende beschikbare gymruimte^[5]; 
• Maak (een deel van) de beschikbare ruimte geschikt voor les met verplaatsbare materialen als kasten, minitramp, matten, springplanken en banken^[8];
• Plaats vaste rekstokken, duikelstangen, klim- en klautermogelijkheden geschikt voor alle leeftijden en beweegniveaus^[5];
• Creëer mogelijkheden voor ringen, touwen, slackline en duikelstangen met kunstgras als ondergrond^[8];
• Overweeg betonelementen toe te voegen zodat zowel tijdens als buiten schooltijd uitdagende elementen beschikbaar zijn^[7];
• Zorg voor veel groen rondom de buitengym locatie voor beschutting en de mogelijkheid om allerlei tikspelen en spelsporten te onderwijzen^[8]; 
• Plaats de buitengymlocatie niet te dicht bij een weg^[5];
• Zorg dat differentiëren in hoogte, afstand en breedte van de materialen mogelijk is door vaste toestellen uit te breiden met extra materialen^[5].

Als er in overleg door gemeente en schoolbestuur gekozen wordt voor een buitengymlocatie, heeft de gemeente de zorgplicht voor de financiering van de inrichting van de buitenlocatie (denk aan faciliteiten, veiligheid en materialen)^[5].

Planning van de gymlessen 

Er zijn voor- en tegenstanders ten aanzien van buitengym. De een benadrukt dat op een buitengymlocatie niet alle leerlijnen kunnen worden aangeboden^[6], de ander is van mening dat daar volwaardig bewegingsonderwijs gegeven kan worden^[7,8]. Hoewel je kritiek kunt hebben op deze Leerlijnanalyse buitenruimte, laat het wel zien dat buitengym mogelijk is voor alle 12 leerlijnen bewegingsonderwijs. 

Buitengym vraagt wel om vakleerkrachten met de wil om buiten les te geven, en creativiteit en deskundigheid om onder diverse weersomstandigheden bezig te zijn met het behalen van de kerndoelen^[8]. Het maken van een ‘slecht weer scenario’ met aanpassing van lesinhoud of een mogelijkheid tot uitwijken naar een andere locatie, is nodig^[2]. 

Let op bij zonnig weer dat materialen, toestellen, stangen, schommels en glijbanen te heet kunnen worden. Maak gebruik van schaduwplekken. In de mist, regen en vorst worden stangen van klimtoestellen en tegels glad. Bij vorst/ijzel/sneeuw is er verminderde of geen valdemping. Lees hier meer over buitenspelenin zon, regen en sneeuw. Zorg voor goede communicatie naar ouders over gepaste kleding, schoeisel en bescherming voor gymmen in de buitenruimte^[5].

Indien de afstand van de buitengymlocatie naar de school meer is dan 100 meter, zorg dan voor een EHBO-doos, telefoon en dubbele bezetting in het geval van calamiteiten of toiletbezoek. Controleer voor het gebruik van de buitengymlocatie de onderdelen op slijtage en vandalisme.

Ervaringen buitengym

In Ven-Zelderheide (gemeente Gennep) gaan de kinderen van Basisschool De Vonder één keer per week met busvervoer naar Gymzaal in Ottersum (3,5 km verderop). Voor het verplichte tweede uur gym hebben ze een buitengymzaal gekregen. Nathalie Lamée (leerkracht groep 4-5) geeft aan dat de leerlingen en leerkrachten erg tevreden zijn over buiten gymmen in de frisse lucht. “De inrichting van de buitengym is zo gemaakt dat er verschillende bewegingsthema’s uitgevoerd kunnen worden”. Alleen: “In de winter is het niet altijd mogelijk om buiten te gymmen vanwege het weer.“ 

Ook in Heusden vinden leerlingen buitenlessen heel leuk, stelt Sanne de Bruyckere (beleidsmedewerker Sport, Bewegen & Ontmoeten in gemeente Heusden). Docenten, ouders en zelfs de buurt zijn enthousiast. “Vanaf het eerste moment zijn docenten betrokken bij de planvorming, het ontwerp en de realisatie van de buitengymlocatie.” Maar de buitengymzaal is in Heusden meer dan alleen voor onderwijs. Het biedt ‘een upgrade aan de wijk’ want er wordt na schooltijd ook gebruik van gemaakt. “Dit zorgt ook voor meer leven in de wijk en sociale controle.” Helaas heeft Heusden wel te maken met lichte vormen van vandalisme (bekladding/bekrassing) en zwerfafval.

Deze ervaringsdeskundigen raden buitengym ook aan anderen aan en niet alleen ‘in tijden van krapte in de openbare ruimte of bij beperkte financiën’.

Conclusie 

Buitengym is een goede optie als je rekening houdt met de inrichting van de locatie en natuurlijk de (weers)omstandigheden. En niet alleen om kerndoelen en leerlijnen van het bewegingsonderwijs te behalen, maar ook voor andere lessen. Dus stimuleer meer buiten les en niet alleen op de Nationale Buitenlesdag. Kijk voor meer kennis en informatie op handreiking voor gymmen in de buitenruimte en ontwerp een buitenles.