Hoe werkt een verslaving?
Vrijwel alle verslavingen hebben één ding gemeen: ze verhogen de hoeveelheid dopamine in je hersenen. Dopamine is een chemische stof die een cruciale rol speelt in hoe je hersenen communiceren. Het is betrokken bij aandacht, concentratie en het gevoel van beloning[2]. Stel je voor dat dopamine een kleine beloning in je brein is.
Wat is het probleem bij een verslaving: je ontwikkelt steeds sterkere verlangens naar die stof of activiteit omdat het tijdelijk goed voelt. Uiteindelijk heb je steeds meer nodig om hetzelfde fijne gevoel te krijgen. Dit is het begin van een verslaving. Het ontstaat meestal niet van de ene op de andere dag, maar sluipt er langzaam in, soms over maanden of zelfs jaren. Lees meer over hoe een verslaving verloopt bij de Hersenstichting.
Verschillende soorten verslavingen
Verslavingen kun je opsplitsen[2] in verslaving aan stoffen (zoals alcohol en nicotine) en verslaving aan gedrag (zoals gokken of gamen). Dit artikel richt zich op verslavingen aan stoffen, ook wel middelenstoornissen genoemd[3].
Hoe helpt bewegen bij verslaving?
Overzichtsstudies[4-6] laten in het algemeen zien dat mensen met een verslaving door te bewegen makkelijker kunnen stoppen met hun middelengebruik. Bewegen helpt ook tegen ontwenningsverschijnselen die bij het stoppen optreden. Ook vermindert het klachten, zoals angst en depressie, die vaak samengaan met een verslaving.
Je hoeft niet zwaar verslaafd te zijn om gebruik te maken van sporten als onderdeel van je persoonlijke ‘afkickprogramma’. Heb je bijvoorbeeld zin in een flink stuk chocoladetaart en weet je dat je het eigenlijk niet zou moeten doen? Volgens onderzoek[7] vermindert een wandeling van 15 minuten je zin om te snoepen al met 12%. Snak je naar een sigaret, maar wil je stoppen met roken? Tien tot vijftien minuten aerobics brengt al een verandering in je brein aan, waardoor je behoefte aan nicotine vermindert[8,9].
Sportaanbod voor mensen met een verslaving
Voor mensen met een verslaving die middenin een (medisch) hersteltraject zitten, ligt speciaal beweegaanbod georganiseerd vanuit de zorg het meest voor de hand. Zo is sport een belangrijk onderdeel van de behandeling in verslavingszorginstelling SolutionS en bij De Hoop GGZ: van voetbal tot fitness en van runningtherapie tot yoga, alles wordt gedaan voor een gezond lichaam dat helpt bij het herstel.
Recent onderzoek laat zien dat ook high-intensity interval training (HIIT) een veilige manier van bewegen is voor mensen met een middelenstoornis. Verder lijkt het bij te dragen aan het cognitief functioneren en de drang tot middelen te verminderen[10].
Andere manieren waarop sport wordt aangeboden is door de inzet van sportcoaches, vaak senior ervaringsdeskundigen of maatschappelijk sportcoaches van Stichting Life Goals. Zij kunnen zowel tijdens als na afloop van het hersteltraject sport en spel aanbieden.
Alles draait om deelnemers en participatie
In Utrecht vind je Veld 42, een plek waar mensen in een kwetsbare positie twee keer per week samenkomen voor voetbaltraining. Hier draait het niet alleen om sporten, maar ook om het bieden van steun en het opbouwen van een gemeenschap. Veel beginnende leden worden dan ook uiteindelijk zelf sportcoach. Deze werkwijze is door Hogeschool Windesheim beschreven in een handboek en kan een inspiratie zijn voor andere sport- en beweegprojecten.
Aansluiten op de belevingswereld
Voor mensen met een verslaving is sporten niet vanzelfsprekend. De aandoening kan verschillende drempels opwerpen om te bewegen. Het is belangrijk dat je daar rekening mee houdt als sportaanbieder of zorgprofessional, denk bijvoorbeeld aan:
Fysieke en mentale situatie[11]:
- Verminderd concentratievermogen
- Lagere reactietijd
- Verminderde cardiovasculaire prestatie
- Verminderde stemming
- Geheugenproblemen
Deze symptomen kunnen bewegen uitdagend maken. Daarbij helpen de volgende tips:
- Ga in gesprek en stem je aanbod af op de situatie van de doelgroep of deelnemer.
- Houd de beweegopdracht simpel als iemand bijvoorbeeld moeite heeft zich te concentreren.
- Heeft iemand geheugenproblemen? Herhaal de uitleg.
- Toon begrip voor de persoonlijke situatie en laat laagdrempelig, plezierig bewegen voorop staan.
Structuur
Hoewel sporten structuur kan bieden, kan het ook een drempel vormen. Zoals deze uitspraak duidelijk maakt: “Ik zou overal positief in willen staan en altijd aanwezig willen zijn. Maar ik kan bijvoorbeeld ook, omdat ik een verslavingsverleden heb van vijftien jaar, terugvallen in het verslavingsgedrag. Dat kan ervoor zorgen dat ik zo vier à vijf weken uit de running ben. En dat moet je dan weer zien te verkopen aan degene met wie je loopt. Daar schaam ik me dan voor.” Lees meer ervaringen in de whitepaper Toegankelijkheid sportverenigingen voor mensen met psychische problemen.
Hoewel het bieden van structuur goed is, moet het geen drempel worden. Toon (potentiële) sporters daarom begrip voor hun uitdagingen en bespreek proactief met alle deelnemers wat er kan gebeuren waardoor iemand niet op komt dagen.
Geloof in eigen kunnen
Mensen met een verslaving hebben soms het gevoel ‘het niet te kunnen’[12]. Het is belangrijk je bewust te zijn van deze drempel en deelnemers te helpen stap voor stap meer te gaan geloven in hun eigen vaardigheden en vermogens om (samen) te bewegen.
Inrichting sportomgeving
Ook de inrichting van je sportomgeving kan een drempel vormen. Voor iemand met een (ex-)alcoholverslaving is een sportclub, waar veel wordt gedronken, lastig. En voor een ex-roker is de rookvrije vereniging interessanter dan een club waar veel gerookt wordt.
Lees hoe je gematigd alcoholgebruik op je club stimuleert of een rookvrije vereniging wordt.
Praktijkvoorbeelden Verenigde Staten
De Boston Bulldogs Running Club is een hardloopgemeenschap van (ex)verslaafden waar naast sport de sociale context centraal staat: een groep gelijkgestemden die elkaar steunen en stimuleren. Ook bij The Phoenix vormt sociale verbinding de rode draad. Mensen die worstel(d)en met verslaving sporten samen in groepen bij bijvoorbeeld sportscholen en klimhallen. Mooie voorbeelden van de kracht van verbinding: samen bewegen om ‘mee te doen’.
Extra tips voor sportverenigingen
- Zorg voor goede begeleiding: naast inspelen op mogelijke drempels is goede begeleiding cruciaal. Stem af op individuele mogelijkheden en behoeften, en ondersteun op maat in het gaan en blijven bewegen.
- Werk samen met ggz-instellingen: bereik deze doelgroep door samen te werken met ggz-instellingen. Benut ideeën zoals speciale instroomactiviteiten of sportmaatjes voor (ex)cliënten om de brug tussen zorg en sport te slaan.
- Stem je aanpak af op het type verslaving: wil je speciaal aanbod creëren? Bedenk op welk type verslaving je je richt. Het bereiken, activeren en behouden van mensen met een drugsverslaving vraagt een andere aanpak dan rookverslaving. Bedenk welke (zorg)instanties je meer kunnen vertellen over een bepaalde doelgroep en waarmee je wellicht kunt samenwerken om deze groep in beweging te krijgen.
Tot slot
Wil je meer weten over verslavingen, zoals meer onderzoeken of juist verhalen van ervaringsdeskundigen, kijk dan op bewegen voor je brein.
Bronnen
- Ten Have M, Tuithof M, Van Dorsselaer S, Schouten F, Luik AI, De Graaf R. Prevalence and trends of common mental disorders from 2007‐2009 to 2019‐2022: results from the Netherlands Mental Health Survey and Incidence Studies (NEMESIS), including comparison of prevalence rates before vs. during the COVID‐19 pandemic. World Psychiatry. juni 2023;22(2):275-85.
- Hersenstichting [Internet]. [geciteerd 16 juli 2024]. Verslaving. Beschikbaar op: https://www.hersenstichting.nl/hersenaandoeningen/verslaving/
- Beerens B. Wanneer ben je verslaafd? [Internet]. Changes GGZ. 2023 [geciteerd 16 juli 2024]. Beschikbaar op: https://changesggz.nl/blog/verslaving/wanneer-verslaafd/
- Wang D, Wang Y, Wang Y, Li R, Zhou C. Impact of Physical Exercise on Substance Use Disorders: A Meta-Analysis. PLoS ONE. 16 oktober 2014;9(10):e110728.
- Ashdown-Franks G, Firth J, Carney R, Carvalho AF, Hallgren M, Koyanagi A, e.a. Exercise as Medicine for Mental and Substance Use Disorders: A Meta-review of the Benefits for Neuropsychiatric and Cognitive Outcomes. Sports Med Auckl NZ. januari 2020;50(1):151-70.
- Czosnek L, Lederman O, Cormie P, Zopf E, Stubbs B, Rosenbaum S. Health benefits, safety and cost of physical activity interventions for mental health conditions: A meta-review to inform translation efforts. Ment Health Phys Act. 1 maart 2019;16:140-51.
- Taylor AH, Oliver AJ. Acute effects of brisk walking on urges to eat chocolate, affect, and responses to a stressor and chocolate cue. An experimental study. Appetite. 1 februari 2009;52(1):155-60.
- Taylor AH, Ussher MH, Faulkner G. The acute effects of exercise on cigarette cravings, withdrawal symptoms, affect and smoking behaviour: a systematic review. Addiction. 2007;102(4):534-43.
- Horn K, Dino G, Branstetter SA, Zhang J, Noerachmanto N, Jarrett T, e.a. Effects of Physical Activity on Teen Smoking Cessation. Pediatrics. 1 oktober 2011;128(4):e801-11.
- Türkmen C, Martland R, Grilli M, Stubbs B, Roessler KK, Hallgren M. Can high-intensity interval training improve health outcomes among people with substance use disorders? A systematic review and preliminary meta-analysis. Ment Health Phys Act. 1 oktober 2024;27:100622.
- Gevolgen van middelengebruik voor jongeren | Nederlands Jeugdinstituut [Internet]. [geciteerd 16 juli 2024]. Beschikbaar op: https://www.nji.nl/middelenmisbruik-en-verslaving/gevolgen#psychische-en-lichamelijke-gevolgen-middelengebruik
- Armoon B, Fleury MJ, Bayat AH, Bayani A, Mohammadi R, Griffiths MD. Quality of life and its correlated factors among patients with substance use disorders: a systematic review and meta-analysis. Arch Public Health. 4 augustus 2022;80(1):179.
- Zoals alcohol en nicotine ↩︎