Eenzaamheid is een groot maatschappelijk probleem: meer dan een miljoen Nederlanders voelt zich ‘sterk eenzaam’[1]. De verwachting is dat dit aantal verder toeneemt[2]. Eenzaamheid is niet alleen een naar gevoel, het kan ook leiden tot een verhoogde kans op een depressie, dementie, coronaire hartziekten en zelfs tot eerder overlijden[3].
Sporten en bewegen kunnen helpen tegen eenzaamheid. Vanuit de doelen van de Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo, gericht op het bevorderen van zelfredzaamheid en participatie van burgers) en de Wet publieke gezondheid (gericht op het voorkomen van gezondheidsproblemen), hebben gemeenten de taak om aandacht te geven aan het vroegtijdig signaleren, voorkomen en verminderen van eenzaamheid. Ook in het Gezond en Actief Leven Akkoord (GALA) is ‘aan de slag gaan met eenzaamheid’ een prominent actiepunt binnen het thema ‘het versterken van de sociale basis’.
Wat is eenzaamheid?
Eenzaamheid is je niet verbonden voelen. Je ervaart een gemis aan een hechte, emotionele band met anderen. Of je hebt minder contact met andere mensen dan je wenst. Eenzaamheid gaat gepaard met kenmerken als negatieve gevoelens van leegte, verdriet, angst en zinloosheid en met lichamelijke of psychische klachten. Er bestaan verschillende soorten eenzaamheid. In de literatuur wordt vaak het onderscheid gemaakt tussen drie vormen[4,5]:
- Emotionele eenzaamheid: treedt op als iemand een hechte, intieme band mist met één of meerdere personen. Meestal gaat het om de levenspartner. Er is een emotionele behoefte.
- Sociale eenzaamheid: draait om minder contact hebben met andere mensen dan je wenst. Denk aan het missen van vrienden, kennissen of collega’s. Het sociaal netwerk schiet tekort. Er is een sociale behoefte.
- Existentiële eenzaamheid: gaat over gevoelens van verdriet, leegte en verlangen door het gevoel van afzondering. Bijvoorbeeld door je plaats in het leven niet te weten of een gevoel van zinloosheid te ervaren.
Eenzaamheid meten
De ‘Eenzaamheidsschaal van De Jong-Gierveld’ is de meest gebruikte vragenlijst in de praktijk om eenzaamheid te meten. Deze schaal meet de eenzaamheid door middel van elf – of, in de verkorte versie, zes – vragen over sociale relaties en de ervaren kwaliteit daarvan. Er zijn subschalen voor de emotionele en sociale dimensie. Meer informatie hierover vind je op de website van Vzinfo.nl.
Feiten en cijfers over eenzaamheid
Eenzaamheid komt onder alle leeftijdsgroepen voor. Naar verwachting neemt eenzaamheid onder de hele bevolking toe. Deze toename zal bij 75-plussers het grootst zijn, mede door de vergrijzing en het groeiend aantal eenpersoonshuishoudens[2].
Het percentage mensen met (sterke) eenzaamheid neemt met de leeftijd toe. Zo voelen mensen van 85 jaar of ouder zich vaker eenzaam dan mensen die jonger zijn[3]. Van de 85-plussers voelt 63% zich eenzaam, bij de groep 75-84 jarigen is dit 52%en bij de groep 65-74 jarigen gaat het om het 46%[6].
Senioren in de leeftijd van 55-64 jaar geven vaker aan (sterk) sociaal eenzaam te zijn, dan 65-74 jarigen en 75-plussers. Daarentegen geven 75-plussers vaker aan (sterk) emotioneel eenzaam te zijn dan de jongere leeftijdsgroepen. Hierbij speelt deels een rol dat zij vaker alleenstaand zijn.
De rol van sport en bewegen bij eenzaamheid
De inzet van sport- en beweegactiviteiten kan eenzaamheid helpen verminderen of tegengaan. Juist op sociaal gebied verandert er veel bij het ouder worden. Betekenisvolle relaties kunnen wegvallen of iemands maatschappelijke rol.
Samen sporten of bewegen kan dan een manier zijn om mensen te ontmoeten en bij een groep te horen. Ook leveren sport en bewegen een positieve bijdrage aan de gezondheid van senioren. Dat draagt bij aan het beter in staat zijn om eropuit te gaan en anderen te ontmoeten of om sociale activiteiten te kunnen blijven doen.
E-book Zelfredzaamheid senioren
Wanneer iemand chronische aandoeningen ontwikkelt of last krijgt van lichamelijke, cognitieve of mentale klachten, kan de zelfredzaamheid afnemen. In het e-book ‘Zelfredzaamheid senioren’ van Kenniscentrum Sport & Bewegen vind je meer informatie over de invloed van chronische aandoeningen of klachten op de zelfredzaamheid en verschillende soorten kwetsbaarheid van senioren.
Landelijk beleid tegen eenzaamheid
Aan de slag gaan met eenzaamheid is een van de actiepunten binnen het Gezond en Actief Leven Akkoord (GALA) onder het thema ‘het versterken van de sociale basis’. Van gemeenten wordt gevraagd om lokaal een stevige sociale basis met sociale samenhang en laagdrempelige voorzieningen neer te zetten waar mensen op kunnen terugvallen.
Met het Actieprogramma Eén tegen eenzaamheid stimuleert en activeert de overheid gemeenten (lokale coalities) en landelijke partijen (Nationale Coalitie) om eenzaamheid in Nederland tegen te gaan. Het actieprogramma had over de periode 2018-2021 als doel om eenzaamheid specifiek onder senioren te verminderen.
Voor de periode 2022-2025 bouwt het voort op de resultaten uit de vorige programmaperiode, maar richt het zich op eenzaamheid in het algemeen. Want iedereen, van jong tot oud, kan met eenzaamheid te maken krijgen. De overheid heeft daarvoor drie actielijnen geformuleerd:
- Meer bewustwording in de samenleving over eenzaamheid;
- Meer maatschappelijk initiatief tegen eenzaamheid;
- In alle gemeenten een lokale aanpak tegen eenzaamheid.
Lokaal beleid tegen eenzaamheid
Gemeenten zijn verantwoordelijk voor de vormgeving van een lokale aanpak tegen eenzaamheid. Uit de overzichtsrapportage 2024 blijkt dat 268 van de 342 gemeenten aangesloten zijn bij het actieprogramma Eén tegen Eenzaamheid. Per gemeente verschilt het sterk hoe de lokale aanpak is vormgegeven. Onderstaand geven we een aantal voorbeelden van (integraal) lokaal beleid tegen eenzaamheid.
Lokale coalities tegen eenzaamheid
Bij de uitvoering van het programma Eén tegen eenzaamheid hebben gemeenten een sleutelrol. Als regisseur vormen zij vaak samen met bedrijven, ondernemers, inwoners en maatschappelijke organisaties een lokale coalitie tegen eenzaamheid.
Binnen het gemeentehuis liggen er kansen voor lokale samenwerkingsverbanden vanuit verschillende beleidsterreinen. Onderzoek samen met je collega’s bij Zorg, Welzijn, Sport of Openbare Ruimte de vele mogelijkheden van sport en bewegen binnen een lokale coalitie.Vanuit het actieprogramma biedt deze toolkit voor gemeenten ondersteuning met handvatten en tips om lokaal een coalitie te vormen en eenzaamheid een plek te geven in beleid.
Verbinding met lokale preventieakkoorden
Het landelijk Preventieakkoord nodigt gemeenten en regio’s van harte uit om gezondheidswinst te boeken met een lokaal of regionaal preventieakkoord. Roken, overgewicht en problematisch alcoholgebruik zijn belangrijke – maar zeker niet de enige – thema’s voor een lokaal preventieakkoord. Hiermee krijg je als gemeente de mogelijkheid om de aanpak breder te trekken en achterliggende problematiek zoals sociaaleconomische gezondheidsverschillen, armoede, eenzaamheid en stress aan te pakken. Ook hierbij kan bewegen een belangrijke rol spelen.
Week tegen Eenzaamheid
Jaarlijks wordt eind september de Week tegen Eenzaamheid georganiseerd. Deze week is een kans om op lokaal niveau aandacht voor eenzaamheid te vragen en de aanpak te versterken. Een tegen eenzaamheid heeft meerdere toolkits met informatie voor lokale coalities en initiatiefnemers, zoals gemeenten, welzijnsorganisaties en bedrijven.
Meer lezen?
In dit artikel van Movisie lees je meer over wat werkt in de aanpak tegen eenzaamheid en de werkzame elementen in interventies om eenzaamheid tegen te gaan.
Bronnen
- Centraal Bureau voor de Statistiek. 1 op de 10 mensen sterk eenzaam in 2023. [Internet]. Beschikbaar via: https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2024/39/1-op-de-10-mensen-sterk-eenzaam-in-2023. Geraadpleegd op 7 januari 2025.
- Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu. (2024). Volksgezondheid Toekomst Verkenning 2024: Kiezen voor een gezonde toekomst. Bilthoven: RIVM.
- VZinfo.nl. Eenzaamheid. [Internet]. Beschikbaar via: https://www.vzinfo.nl/eenzaamheid. Geraadpleegd op 7 januari 2025.
- De Jong-Gierveld J, Van Tilburg T. Uitwerking en definitie van het begrip eenzaamheid. In van Tilburg TG, de Jong-Gierveld J, editors, Zicht op eenzaamheid: Achtergronden, oorzaken en aanpak. Assen: Van Gorcum. 2007.
- Jorna AAM. Mag een mens eenzaam zijn ? Studies naar existentiële eenzaamheid en zingeving. Amsterdam: SWP; 2012. p. 168.
- Centraal Bureau voor de Statistiek. (2024). Eenzaamheid; persoonskenmerken. Den Haag: CBS.
