Teachable moments: zo benut je als zorgprofessional de kans op leefstijlverandering

De kracht van leefstijl in de zorg

Het is erg belangrijk dat leefstijl een integraal onderdeel wordt van de curatieve zorg, vertelt Katharina Preuhs, betrokken bij de Coalitie Leefstijl in de Zorg. “Daarbij gaat het om gezonde voeding en genoeg bewegen, maar bijvoorbeeld ook om goede sociale contacten, een helpend dag- en nachtritme en regelmatig ontspannen. Dit kan allemaal bijdragen aan iemands gezondheid én herstel.”

Een gezonde leefstijl in de zorg kan bijvoorbeeld:

• de kans op (wond)complicaties bij een operatie verminderen
• het herstel na een operatie verbeteren
• (bijwerkingen bij) medicijngebruik verminderen
• bij sommige mentale aandoeningen vergelijkbare resultaten opleveren als psychotherapie of antidepressiva

De zorgprofessional als startpunt van leefstijlverandering

Preuhs vertelt dat vanuit de coalitie is onderzocht hoe je mensen kunt stimuleren om informatie over leefstijl te zoeken en het leefstijlgesprek te beginnen met hun zorgprofessional. “Uit dit onderzoek blijkt dat patiënten zorgprofessionals zien als heel betrouwbare bron en verwachten dat zij leefstijl benoemen als dat relevant is.” Hoewel deze verwachting voor zorgprofessionals kan aanvoelen als extra druk, liet het onderzoek zien dat inzetten op leefstijl ook hen veel oplevert:

• tijdsbesparing, omdat je patiënten minder ziet door betere zorgresultaten
• meer werkplezier
• een betere relatie met patiënten

Patiënten zien zorgprofessionals als heel betrouwbare bron én verwachten dat zij leefstijl benoemen als dat relevant is.”

Leefstijlverandering vraagt meer dan kennis

Veel voordelen dus, maar iemand op weg helpen naar gezonder gedrag vraagt een gedegen aanpak. Preuhs: “Leefstijlverandering kan erg uitdagend zijn, omdat het vaak gebaseerd is op ingesleten gewoontes en patronen. Ook is het gekoppeld aan de fysieke en sociale omgeving. Het is zelfs nog uitdagender voor mensen met een chronische of acute aandoening, terwijl juist zij er veel baat bij kunnen hebben.” Omdat gedragsverandering zo complex is, kun je als zorgprofessional niet verwachten dat informeren voldoende is. “Kennis is niet genoeg om gedrag duurzaam te veranderen. Iemand moet het ook kunnen, willen en doen.”

Kennis is niet genoeg om gedrag duurzaam te veranderen. Iemand moet het ook kunnen, willen en doen.”

Teachable moments: de opening voor verandering

Kortom, iemand moet openstaan voor verandering. En precies dat gebeurt tijdens een ‘teachable moment’. Preuhs: “Uit onderzoek blijkt dat mensen tijdens een teachable moment extra gevoelig zijn voor informatie en advies over het veranderen van de leefstijl – en meer geneigd zijn om dit daadwerkelijk te doen^[1].” Zo’n moment of periode kan ontstaan door onder andere een gebeurtenis zoals:

• Een diagnose, ingreep, ongeval of klacht
• Afwijkende testuitslagen
• Een naderende operatie
• Ziekte of overlijden van een naaste
• Een zwangerschap
• Wijziging van de medicatie
• Geboorte van (klein)kinderen

“Zo’n ervaring leidt niet vanzelf tot een teachable moment, dat ligt aan de betekenis die iemand eraan geeft”, legt Preuhs uit. “Een teachable moment ontstaat wél als iemand door deze gebeurtenis:

• meer kwetsbaarheid ervaart (hogere risicoperceptie)
• heftige positieve of negatieve emoties ervaart (zoals angst en onzekerheid)
• het zelfbeeld herziet (reflecties op zichzelf en de rol in het leven)

Hoe herken je een teachable moment?

“Het begint vaak vanuit de zorg van een patiënt die door de patiënt zelf, of door de zorgverlener wordt uitgesproken,” vertelt Preuhs. “Bijvoorbeeld wanneer je de patiënt hoort over een bepaalde zorg, over zijn of haar kwetsbaarheid, sterke emoties zoals angst of onzekerheid, of een veranderend zelfbeeld. Ook kan een teachable moment ontstaan wanneer iemand sterke positieve gevoelens ervaart, bijvoorbeeld door een zwangerschap.” 

Voorbeeldsignalen dat iemand meer risico ervaart:

• “Ik las online dat veel mensen complicatie X ervaren.”
• “In de bijsluiter stond iets over ernstige bijwerkingen.”

Voorbeeldsignalen dat iemand sterke emoties ervaart: 

• “Ik vind het lastig om een keuze te maken, het is een heftige ingreep.”
• “Wat betekent uitslag X voor mijn toekomst?”

Voorbeeldsignalen dat iemand het zelfbeeld aan het herzien is: 

• “Ik had nooit gedacht dat mij dit zou overkomen.”
• “Ik voel me ineens patiënt.”

Vraag door op zulke uitspraken. Zo ontstaat een gesprek en kun je beter aansluiten op iemands belevingswereld en motivatie.

Hoe creëer je een teachable moment?

Ook als een patiënt geen zorgen uit, kun je een teachable moment aanwakkeren, vertelt Preuhs. Maak de urgentie van het probleem voelbaar en stel vragen over risicoperceptie, emoties en zelfbeeld.

Vragen over risicoperceptie:

• ”Welke zorgen heeft u over uw gezondheid?”
• “Hoe schat u uw risico op complicaties in?”
• “Welke zorgen heeft u over de operatie/medicijngebruik/wachttijd?”

Vragen over emoties: 

• “Met welk gevoel hoort u deze uitslag aan?”
• “Wat doet het met u dat u een operatie moet ondergaan?”
• “Ik merk dat het u raakt, kunt u daar wat over vertellen?“

Vragen over iemands zelfbeeld of sociale rol:

• “Hoe kijkt u naar zichzelf? In hoeverre past [meer bewegen/stoppen met roken] bij wie u bent als persoon?”
• “Ik hoor vaak dat mensen anders naar zichzelf gaan kijken als ze een operatie nodig hebben. Hoe is dat voor u?”

De brug naar leefstijl

Heb je een teachable moment herkend of aangewakkerd? Leg dan het verband tussen iemands zorgen en het gedrag. Vertel wat een gezonde leefstijl kan betekenen bij het verminderen en voorkomen van problemen. Sluit hierbij aan bij de persoonlijke situatie van de patiënt. Zeg bijvoorbeeld:

“Ik merk dat u zich zorgen maakt over uw risico op [complicaties/bijwerkingen/een terugval]. Wist u dat u dit risico enorm kunt verlagen door [meer te bewegen/gezonder te eten meer sociale activiteiten te ondernemen]?”

Maar zoals gezegd: kennis is niet genoeg voor leefstijlverandering. “Daarom is het belangrijk om te motiveren en een duidelijk handelingsperspectief te bieden. Je wilt patiënten helpen om de nodige vaardigheden te leren en hun zelfeffectiviteit te versterken (geloof in eigen kunnen). Dit kun je zelf doen, of je verwijst de patiënt door naar een andere (zorg)professional of een Gecombineerde leefstijlinterventie (GLI).”

Tips om een teachable moment te benutten

Hoe je een teachable moment dan precies benut? Het onderzoek leverde verschillende tips op, passend bij de diverse momenten waarop je in contact komt met een patiënt.

• Creëer in het eerste contactmoment al urgentie. Leg het verband tussen de specifieke klacht of ziekte en leefstijl.
• Verken de motivatie. Wat vindt iemand belangrijk en leuk om te doen? Bijvoorbeeld kunnen spelen met de (klein)kinderen of samen bewegen voor sociale binding.
• Benoem wat iemand zelf kan doen. Vertel dat dit gezondere gedrag de kans op complicaties verkleint, bijwerkingen vermindert, etcetera. Benadruk hierbij de actieve rol die de patiënt in zijn/haar herstel kan spelen.
• Betrek vanaf het begin de sociale omgeving bij de leefstijlverandering. Hoe kunnen zij helpen? Wie zijn er verder nodig?
• Noem wachttijd zoals voor een operatie of in de ggz ‘voorbereidingstijd’. Zo is duidelijk dat het herstel nu al start door met leefstijl aan de slag te gaan.
• Help bij het zetten van kleine, haalbare doelen en evalueer die samen. Bijvoorbeeld elke dag een kwartier wandelen.
• Herhaal de leefstijl-boodschap tijdens alle contactmomenten en in de informatie.
• Geef het goede voorbeeld.
• Laat iemand in een veilige setting oefenen met het gezonde gedrag. Bijvoorbeeld wandelen tijdens therapie of bepaalde oefeningen uitvoeren tijdens de ziekenhuisopname. Dit versterkt het zelfvertrouwen van de patiënt om het later alleen te kunnen doen.
• Bereid iemand voor op het volhouden van het gezonde gedrag. Help om valkuilen te identificeren en maak samen een plan om deze te voorkomen of ermee om te gaan. Neem de sociale omgeving mee.
• Verwijs indien nodig door naar andere professionals. Bijvoorbeeld een leefstijlcoach binnen de Gecombineerde Leefstijlinterventie, professional vanuit social domein of een beweegmakelaar.

Volgens Preuhs lijkt deze benadering misschien tijdrovend, maar betaalt het zich terug in zorglast en tijd. Of zoals een huisarts het verwoordde in het onderzoek: “Leefstijlgesprekken voeren kostte eerst veel tijd, maar het leverde uiteindelijk tijd op. Patiënten die ik voorheen vaak zag, komen minder op consult.” Ook benadrukt Preuhs dat je de begeleiding kunt uitbesteden aan andere professionals, zoals een fysiotherapeut, diëtist of GLI.

Specifieke teachable moments

Naast deze algemene kansen zijn er ook tips voor bepaalde situaties. Preuhs en haar collega’s ontwikkelden, met allerlei experts, handreikingen voor teachable moments bij een operatie, medicatieverandering en wachttijd in de ggz.

Bekijk de handreikingen voor:

• het teachable moment rondom een operatie
• het teachable moment rondom medicatieverandering
• het teachable moment tijdens de ggz-wachttijd

Conclusie

Teachable moments bieden jou als zorgprofessional een kans om leefstijl op het passende moment doeltreffend te bespreken. Door te letten op signalen zoals verhoogde risicoperceptie of emotionele reacties, en door iemand te motiveren en handelingsperspectief te bieden, kun je op deze momenten het verschil maken. Voor de patiënt en voor je eigen werkplezier en effectiviteit.

Meer weten?

• Lees dit artikel over teachable moments in het Nederlands Tijdschrift voor Leefstijlgeneeskunde.
• Lees de publicatie over teachable moments vanuit Leiden Scholarly Publications.
• Luister de podcastaflevering van de Coalitie Leefstijl in de Zorg over het inzetten van teachable moments.