Aanpak jeugd met overgewicht: een literatuurstudie

Waarom deze review?

• Voor het ontwikkelen en doorontwikkelen van sport- en beweegprogramma’s is kennis over ‘wat werkt’ belangrijk.
• Deze review geeft een overzicht van algemene belangrijke elementen van succesvolle aanpakken.
• Dit artikel geeft geen praktische toepassingen en tips voor de uitvoering van lokale sport- en beweegprojecten.

1. Bewegen, voeding en gedrag zijn sleutelfactoren

Een aanpak die aandacht besteedt aan veranderingen in het voedingspatroon, stimuleren van beweging én helpen bij gedragsverandering, zijn het meest effectief voor jongeren met gewichtsproblemen. Dat is de belangrijkste conclusie uit onderzoek naar de methodieken om overgewicht en obesitas bij jongeren van twaalf tot zeventien jaar te verminderen.

Jongeren die deelnemen aan een interventie gericht op voeding, beweging en gedrag hebben na de interventie een lager gewicht en een lagere Body Mass Index (BMI) dan jongeren die niet deelnemen aan dit type interventie. Ook twee jaar na de interventie hebben deelnemende jongeren nog steeds een lagere BMI. Daarnaast zijn interventies met een combinatie van voeding, sport en bewegen en gedragsverandering succesvol in het terugdringen van het percentage lichaamsvet, de totale vetmassa en de tailleomtrek.

Ook andere studies laten zien dat je met een brede aanpak, waar binnen één programma oog is voor voeding, beweging en gedragsverandering, meer bereikt dan met een programma dat slechts inzet op één aspect ^{[4, 8, 10]}.

2. De rol van ouders

Het onderzoek van Al-Khudairy laat zien dat het succes van de interventie over het algemeen niet afhankelijk is van de mate waarin ouders worden betrokken. Echter, uit andere onderzoeken blijkt dat betrokkenheid van ouders, het gezin of familie wel degelijk belangrijk is ^{[3, 4, 6, 11]}. Educatieve bijeenkomsten voor ouders over gezonde voeding, het aanmoedigen van ouders om gewicht te verliezen en het leren stellen van doelen voor eten en bewegen, zijn effectieve strategieën om ouders te betrekken. Participatie van ouders kan dan ook een positieve uitwerking hebben op een gezonder gewicht van hun kinderen.

3. Setting van een programma

Programma’s kunnen bijvoorbeeld op school, thuis, of in de gezondheidszorg plaatsvinden. Uit het onderzoek blijkt dat de setting waarin een interventie wordt aangeboden geen aanzienlijke invloed heeft op het terugdringen van overgewicht. Ander onderzoek stelt dat vooral interventies in een onderwijssetting effectief zijn, doordat zij het voordeel hebben van professionele begeleiding van docenten ^[8]. Weer een andere studie naar de uitwerking van verschillende settings laat zien dat een aanpak via de school effectief is, vooral in combinatie met een aanpak via de thuissituatie ^[12]. Dit wordt een multi setting aanpak genoemd.

4. Looptijd van een programma

Interventies tegen overgewicht verschillen ook in looptijd. De studies van Al-Khudairy en Ho ^[6] laten zien dat interventies met een looptijd van meer dan zes maanden doeltreffender zijn bij het verlagen van de BMI van jongeren, dan kortere interventies. Onderzoek naar looptijd is echter niet eenduidig: een studie van Snethen ^[10] laat geen verschil zien in effect van looptijd. Ook onderzoek van Sun ^[12] laat geen eenduidige resultaten zien voor het effect van de duur van sport- en beweegprogramma’s op de afname van BMI bij jongeren.

5. Wat zijn belangrijke elementen voor succes?

• Goede begeleiding bij sport- en beweegoefeningen is belangrijk ^[9]. Laat programma’s samenstellen door een geschoolde professional, die rekening houdt met de intensiteit en met aandacht voor een hoge vetverbranding.
• Stimuleer niet alleen beweging, maar besteed ook aandacht aan minder zitten (en andere vormen van inactiviteit). Interventies die aan beide aandacht besteden, zijn effectiever dan interventies die op één aspect focussen. ^[8] Bekijk ook de Factsheet Zitgedrag.
• Een programma dat bestaat uit verschillende onderdelen die een ongezonde leefstijl aanpakken is doeltreffend^[8]. Zo’n multi-component programma bestaat bijvoorbeeld uit combinaties van ondersteuning door vrienden en familie, een op maat gemaakt individueel beweegprogramma en educatieve onderdelen. Een voorbeeld is een intensief trainingsprogramma in combinatie met een beperking van calorie inname ^[6]. Lees ook: Dit maakt een gecombineerde leefstijlinterventie effectief.
• Een aanpak die is onderbouwd met theorie heeft in de praktijk betere resultaten dan een aanpak die niet is gebaseerd op theorie. Gebruik van theorie is daarnaast belangrijk om de werkzame elementen van een aanpak te kunnen identificeren en uit te leggen ^[8], bijvoorbeeld aan stakeholders en aan de gemeente. Het transtheoretisch model is een voorbeeld van een theorie die als basis voor een interventie kan worden gebruikt.
• Diverse interventies maken gebruik van strategieën voor gedragsverandering (Behavior Change Techniques). Sociale steun van betrokkenen uit de omgeving (ouders en vrienden), monitoring en feedback op gedrag (door begeleiders), oefening en herhaling (van sport- en beweegoefeningen) en het stellen van doelen zijn strategieën die jongeren helpen bij het veranderen van leefstijlgedrag ^[3]. Lees hier meer over gedragsverandering.

Meer tevredenheid met eigen gezondheid

Een sport- en beweegaanpak is niet alleen goed voor het terugdringen van overgewicht. Naast een gezonder BMI hebben interventies een psychologische invloed. Jongeren geven aan dat zij meer tevreden zijn met hun leven en gezondheid dan leeftijdsgenoten die niet deelnemen aan een interventie, aldus Al-Khudairy. Tot meer zelfvertrouwen – bijvoorbeeld over hun lichaam en tevredenheid over hun gewicht, lijken de interventies niet te leiden. Hoewel het onderzoek ook op dit vlak wisselende uitkomsten laat zien.

Een studie van Ruotsalainen ^[9] laat juist zien dat jongeren betere opvattingen krijgen over hun eigen lichaam en ze daarover meer tevreden zijn. Maar sportdeelname heeft dus hoe dan ook een positieve invloed op gedachten en gevoelens van jongeren.

‘Witte vlekken’: wat is niet bekend?

Ondanks positieve effecten van aanpakken die zich richten op verlaging van gewicht en BMI, benadrukt Al-Khudairy dat de resultaten met voorzichtigheid geïnterpreteerd moeten worden. Om meer betrouwbare conclusies te trekken, is bewijsmateriaal van hogere kwaliteit noodzakelijk. In vervolgonderzoek is aandacht voor de methodologische kwaliteit volgens de auteurs dan ook van belang.

Als het gaat over werkzame elementen van interventies is niet eenduidig wat de effecten zijn. Zo maakt het onderzoek niet duidelijk wat precies effectieve strategieën zijn om jongeren te helpen bij het volhouden van meer bewegen. Voorbeelden van deze strategieën die worden aangeleerd tijdens individuele- en groepssessies zijn het stellen van doelen en eigen gedrag monitoren. Sociale steun door mensen uit de omgeving, informatievoorziening met suggesties voor voeding en beweging en motiverende gespreksvoering lijken invloed te hebben op sport- en beweeggedrag, hoewel onderzoeksresultaten van elkaar verschillen ^[9].

Wat betekenen de bevindingen voor de praktijk?

Interventies om overgewicht te verminderen verschillen sterk van elkaar. Verschillende aanpakken en benaderingen werken in de praktijk. Kenniscentrum Sport heeft uitgezocht wat goed onderbouwde en effectieve sport- en beweeginterventies in Nederland met elkaar gemeen hebben. Dit artikel laat zien welke succesfactoren dat zijn. Het artikel beschrijft onderdelen van interventies, waarvan uit diverse studies blijkt dat het belangrijke elementen zijn voor een geslaagde aanpak. Deze kennis over werkzame elementen kun je gebruiken om jouw eigen aanpak te versterken.

NB: De constateringen op basis van deze review zijn algemeen van aard. Het onderzoek geeft geen antwoord op de vraag: ‘wat werkt, voor wie in welke omstandigheden?’

Lees meer

• Meer succesvolle sport- en beweegaanpakken voor jeugd met overgewicht vind je op Allesoversport.nl
• Lees meer over het effect van interventies op overgewicht en obesitas voor kinderen van zes tot elf jaar